ص:2

ص:3

ص:4

ب) تعریف واژه های اخلاق و اجتماع 20

یک _ تعریف اصطلاحی اخلاق 20

دو _ تعریف واژه اجتماع21

سه _ اخلاق اجتماعی22

فصل دوم: اخلاق خانوادگی24

1. اخلاق زنا شویی24

الف) حسن خلق24

یک _ مهربانی 25

دو _ ایجاد آرامش27

سه _ نیکو سخن گفتن28

چهار _ سازگاری و گذشت29

پنج _ همکاری29

شش _ خیرخواهی 30

هفت _ ایثارگری31

هشت _ غیرتمندی 32

وظایف رسانه ملی33

2. اخلاق والدین نسبت به فرزندان 36

الف) آموزش اخلاق و عقیده درست و مهارت های لازم37

ب) پرورش فرزندان پاک 39

ج) معرفی الگوهای صحیح 41

د) رعایت عدالت بین فرزندان 41

وظایف رسانه ملی42

الف) مستقیم42

ب) غیرمستقیم43

3. اخلاق فرزندان با پدر و مادر45

الف) نیکی به والدین 47

یک _ کمک به والدین 47

ص:5

دو _ دعاگویی همیشگی 48

سه _ آمرزش خواهی49

ب) اطاعت از والدین49

ج) محبت به والدین 52

د) نرم خویی 53

ه_) انتقام نگرفتن از والدین 54

و) دوری از عاق والدین 55

وظایف رسانه ملی57

فصل سوم: اخلاق اجتماعی60

1. اخلاق اجتماعی در ارتباط با خویشاوندان 60

صله رحم، نه قطع رحم 60

الف) وبال در دنیا61

ب) بی ایمانی 61

وظایف رسانه ملی62

2. اخلاق اجتماعی در ارتباط با دوستان و همسایگان 63

الف) با چه کسی دوستی کنیم؟63

ب) از دوستی با چه کسانی بپرهیزیم؟65

یک _ دشمنان پیامبر و اهل بیت 765

دو _ بدعت گذاران 66

سه _ گروه های منحرف 66

چهار _ خوش گذران66

پنج _ زشت سیرتان67

ج) نمود اخلاق با دوستان و همسایگان 68

یک _ نرم خویی و یاری به ضعیفان 68

دو _ رفع نیازها69

سه _ دعا کردن 70

چهار _ هدایت آنان به راه درست71

ص:6

پنج _ مشورت و خیرخواهی خالصانه72

شش _ رازپوشی 72

هفت _ گمان نیکو بردن72

هشت _ حسد نداشتن 73

نه _ فروتنی با دوستان و همسایگان 73

ده _ کمک در انجام کارهای نیک 74

یازده _ مساوات در برخورد74

دوازده _ دلجویی در سختی ها و مشکل ها 76

سیزده _ عیادت بیماران 76

چهارده _ استقبال 78

پانزده _ جویا شدن از حال آنان 78

وظایف رسانه ملی79

3. اخلاق اجتماعی در برخورد با سالمندان و خردسالان 81

الف) سالمندان 81

یک _ دشمنی نکردن و موضع نگرفتن82

دو _ راه رفتن پشت سر ایشان83

سه _ برخورد عاقلانه 83

ب) خردسالان 83

یک _ مهربانی کردن83

دو _ احترام کردن84

سه _ بخشش اشتباه ها85

وظایف رسانه ملی85

1. خردسالان85

2. سالمندان86

4. اخلاق اجتماعی در برخورد با مردم و نیازمندان 86

الف) نیازمندی یا بی نیازی86

ب) بی نیازی از مردم 89

ج) قناعت در زندگی92

ص:7

د) قناعت در برابر آز95

ه_) بخشندگی، برابر بخل 97

و) جلوه های سخاوتمندی 99

یک _ قرض الحسنه 99

دو _ ادای دین دیگران 101

سه _ صدقه 101

ز) آیا رفع نیاز مادی فقیران کافی است؟103

ه_) شناخت جایگاه صحیح سخاوت 105

وظایف رسانه ملی106

زیرنویس ها107

فصل چهارم: اخلاق حکومتی 109

1. اخلاق حاکمان با مردم 110

الف) شرح صدر110

ب) قاطعیت111

ج) مهربانی 112

د) خیرخواهی خالصانه 113

ه_) ایجاد وحدت در جامعه 114

و) تواضع 115

ز) دوری از خودپسندی115

ح) دوری از فخر و کبر116

ط) چشم پوشی از خطای دیگران 117

ی) عدالت گستری در جامعه117

ک) فریفته نشدن به وعده های باطل 118

ل) شایسته سالاری 118

م) فقرستیزی120

2. اخلاق مردم با حاکمان 121

الف) اطاعت پذیری 121

ص:8

ب) یاری حاکمان 122

ج) خیرخواهی خالصانه 124

وظایف رسانه ملی125

کتاب نامه127

ص:9

ص:10

زمینه های رعایت حسن خلق بین زن و شوهر، اخلاق والدین در برابر فرزندان و اخلاق فرزندان در برابر والدین را بازگو می کند. در چشم انداز اخلاق اجتماعی نیز ارتباط با خویشاوندان، رابطه با دوستان و همسایگان، چگونگی برخورد با سالمندان و خردسالان و چگونگی برخورد با مردم و نیازمندان را بررسی می کند. سپس با اشاره ای به اخلاق حکومتی در زمینه اخلاق حاکمان با مردم و اخلاق مردم با حاکمان مطالبی را بازمی گوید. امتیاز بارز این اثر، در این است که پژوهشگر تلاش می کند مسئولیت های رسانه ملی را در زمینه پرورش اخلاق خانوادگی، اخلاق اجتماعی و اخلاق حکومتی گویا سازد و آن را دست مایه برنامه ریزان و برنامه سازان ارجمند قرار دهد. امید است که تلاش های ایشان، مورد استفاده بهینه برنامه سازان گرامی قرار گیرد.

انه ولی التوفیق

گروه جامعه شناسی اداره کل پژوهش

ص:11

ص:12

پس از این مباحث مقدماتی، به دسته بندی اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه می پردازیم و از نقش چند اصل اخلاقی همچون عدل، انصاف، تواضع، چشم پوشی از خطای دیگران، دیگردوستی و مقدم ندانستن رضای مخلوق بر رضای خالق در روابط فرد با مردم سخن می گوییم. سپس بحث اخلاق در خانواده را در سه محور والدین، فرزندان و زن و شوهر پی گیری می کنیم.

در ادامه، به اخلاق برخورد با برخی گروه ها نظیر دوستان، همسایگان، خویشاوندان، خردسالان، سالمندان و اخلاق متقابل مردم با حاکمان و نیازمندان می پردازیم تا روشن شود در صحیفه سجادیه چه اندازه به اخلاق اجتماعی اهمیت داده شده است.

ص:13

ص:14

در این دعاها، جز آنکه ارتباط صحیح با خداوند، در قالب بهترین گفتارها بیان می شود، پاسخ کامل بسیاری از پرسش های افراد را درباره صفت های خداوند، ویژگی های پیامبران و امامان علیه السلام، انسان شناسی و مانند آن می توانیم بیابیم.

پروفسور ویلیام چیتیک، دانشمند امریکایی که ترجمه ای رسا از صحیفه سجادیه را منتشر کرده است، در مقدمه صحیفه، تعبیر زیبایی از دعاهای اسلامی دارد. وی تمدن اسلامی را شبیه شهری قدیمی توصیف می کند که دیوارهایی دارد و درون آن باغ های دل انگیز و زیبایی است و با این بیان که ورود به دنیای پشت دیوار آسان نیست، می گوید:

قدیمی ترین، اصیل ترین و دشوارترین باغ های این شهر برای ورود، قلب های بزرگ ترین نمایندگان این تمدن است . اینجاست که دعاهای رسیده از ستون های اسلام اولیه، تصویر کاملاً جدیدی را از روح زنده و پویای اسلام نشان می دهند؛ چراکه این دعاها، دسترسی مستقیم به انواع رفتارها و ویژگی های بشری را _ که پیش نیاز شکوفایی کامل آرمان اسلامی هستند _ فراهم می کنند.(1)

در بین دعاها، صحیفه سجادیه جزو بهترین منبع های دعایی رسیده از معصومان علیهم السلام است . این کتاب که دربرگیرنده سخنان امام چهارم شیعیان به زبان دعاست، معارف بسیاری را در خود جای داده است که با تأسف، بسیار کم به آن توجه می شود.

برخی نیز برداشت اشتباهی از دعا دارند و معتقدند که دعا فقط وسیله ای برای رابطه با ماورای هستی است و هیچ ارتباطی با این جهان

ص:15

و مسائل آن، چه در جنبه های فردی، مانند حفظ سلامتی و علم آموزی و چه در جنبه های اجتماعی و ارتباط با دیگران ندارد. در این پژوهش برآنیم گوشه ای از روش ارتباط با جامعه را در این کتاب شریف نشان دهیم .

ص:16

این مسئله را روشن سازد که دیدگاه دین اسلام به ویژه دعاها نسبت به اخلاق در اجتماع و محدوده آن چیست.

ص:17

ص:18

ص:19

ص:20

برای نمونه، در بحث تربیت اجتماعی به بررسی خدمت بدون منّت، جواب گویی بدی با خوبی، اصلاح میان مردم، پیوند اجتماعی و نپذیرفتن ستم می پردازد.(1)

دوم _ «سیمای دیگران در آینه خویشتن امام سجاد علیه السلام »

در نظر امام سجاد علیه السلام، دیگران جایگاهی جدا از شخص حضرتش ندارند. نمونه این مطلب، دعا برای والدین و فرزندان (نسبت خویشاوندی ) و دعا برای همسایگان (نسبت مکانی ) است.(2)

از آنجا که در این دعا افزون بر بیان بخش اخلاق اجتماعی صحیفه، مسائل اخلاق فردی نیز آمده است، موضوع این دعا تنها اخلاق اجتماعی نیست. در مورد پایان نامه ها نیز مانند مقاله ها و کتاب های نوشته شده در این زمینه، گذرا و در کنار دیگر مباحث به بحث اخلاق اجتماعی پرداخته اند. از این رو لازم است جداگانه و گسترده تر، به این بحث از صحیفه سجادیه پرداخته شود.

ص:21

صادق علیه السلام حلقه درس و بحث گسترده تشکیل نداد (چنان که اندک بودن روایات فقهی و اعتقادی از ایشان نشان می دهد)، بهتر است شرایط سیاسی، اجتماعی و اخلاقی دوران ایشان را بررسی کنیم و از این راه به علت های ایشان در انتخاب زبان دعا دست یابیم.

ص:22

فساد و آلودگی یزید، به اطرافیان و عمّال وی نیز سرایت کرد. در زمان او ساز و آواز در مکه و مدینه آشکار و مجالس بزم برپا شد و مردم آشکارا به شراب خواری پرداختند.(1)

این وضع در زمان عبدالملک همچنان ادامه یافت . شوقی ضیف می گوید:

گویی این دو شهر بزرگ حجاز را برای خنیاگران ساخته بودند؛ تا آنجا که نه تنها مردمان عادی، بلکه فقیهان و زاهدان نیز به مجالس آنان می شتافتند.(2)

کار به جایی رسیده بود که وقتی یکی از مشهورترین زنان آوازخوان آن دوران از مدینه به مکه سفر کرد، در طول مسیر، چنان از وی استقبال شد که در مورد هیچ مفتی و فقیه و محدث و زاهدی سابقه نداشت .

شهید صدر در تحلیل آن دوران می نویسد:

جامعه اسلامی در آن زمان دچار رفاه و آسایش شده بود؛ زیرا رفاه و آسایش، جامعه را به سوی خطر غرق شدن در لذّات دنیا و خاموش شدن ارزش های اخلاقی و خاموشی ارتباط روحی با خدا و روز قیامت و... می کشاند. (3)

«امام سجاد علیه السلام برای معالجه این خطر از دعا استفاده کردند و صحیفه سجادیه از نتایج آن است. امام با کلام بلیغ منحصربه فرد و با قدرت فراوان بر اسالیب تعبیرات عربی، دقیق ترین کلمات را در به

ص:23

تصویر کشیدن ارتباط انسان با پروردگارش، تعلّق انسان به مبدأ و معادش و مجسّم ساختن ارزش های اخلاقی و حقوق واجب انسان به کار بستند. امام با این مواهب و ابزارها توانست از خلال دعا، جوّی معنوی در جامعه اسلامی در تثبیت مسلمین که توفان گناهان، آنها را از پروردگار دور می کرد، پدید آورد تا پناهگاه و امینی در عصر غنا و ثروت مسلمین باشد».(1)

امام شخصیتی بود که مردم از روحیه و مرام و روش او تأثیر می گرفتند. او با داشتن چنین شخصیتی در آن دوران، برای پیوند دادن مردم با خدا به دعا رو کرد.(2) امام چنان بود که حتی حاکمان اموی و علمای درباری چون زهری او را می ستودند. عبدالملک در وصف ایشان می گفت : «علم و دین و پرهیزکاری ای به تو داده شده است که قبل از تو به هیچ کسی داده نشده است، مگر اجداد گذشته تو.»(3) و زهری که از عالمان درباری آن عصر بود، می گفت : «هیچ فردی از قریش را از او برتر ندیدم ».(4)

ص:24

شود و اندیشه ناب دینی را به فراموشی بسپارد. از بارزترین موارد این بود که امامت، تنها ابزار حکومت عادل، در حال فراموشی بود؛ زیرا نظام حاکم اموی بر همه ابزارهای ارتباطی آن دوران یعنی منبر و محراب و مسجد چیره بود و صاحبان نفوذ در جامعه مانند قاضی و والی را با پول می خرید و تمام امکانات در خدمت خلیفه بود. در این شرایط که ترس بر جامعه سایه افکنده بود، امام در مقابله با مشکلات تنها باقی ماند.(1)

«امام در چنین شرایطی به سر می بردند؛ شرایطی که مدتی اندک از رویداد کربلا می گذشت و شیعیان دچار آسیبی جدّی شده بودند. به ظاهر این گونه مطرح شد که شیعیان دیگر نمی توانند سر برآورند. تعدادی از اهل بیت علیه السلام و در رأس آنها امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند و تنها یک نفر از فرزندان ذکور امام حسین علیه السلام از نسل فاطمه علیها السلام باقی مانده بود [یعنی امام سجاد علیه السلام ]. در چنین شرایطی که تصور نابودی اساس تشیع وجود داشت، امام سجاد علیه السلام می بایست کار را از صفر شروع کند و مردم را به سمت اهل بیت علیهم السلام بکشاند».(2)

«در این اوضاع، دعا روشی بود که امام برای پایداری و هجوم به کار بستند. پایداری بر فکر و هدف و ایمانی که دولت اموی امکانات خود را در عالم اسلامی بر ضد آن تجهیز کرده بود و هجوم بر حکومتی که تمام ابزارهای قدرت را در اختیار داشت و امکان هر

ص:25

مقاومتی را از امت سلب کرده بود و دعا، سلاح این جنگ بود. بعد از واقعه کربلا امکان عملیات مسلحانه نبود و از طرفی همانند دوران امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام امکان فعالیت آزاد اجتماعی نیز نبود، ولی فرصت مقاومت از راه دعا که حربه نافذی در اعماق نظام حاکم و وسیله خوبی برای مقابله با آن جامعه فاسد بود، وجود داشت و این ابزار در هر شرایطی امکان دارد. این روش [مناجات با خداوند] به گونه ای نبود که قدرت حاکم بتواند از آن جلوگیری کند. دعا در آن شرایط، وسیله ای برای اعلان معتقدات و تبلیغ و برانگیختن روح جهاد و تأکید تعهدات اجتماعی و... شد».(1)

از نظر اجتماعی، ناآگاهی مردم از آموزه های اسلام و پیدایش بدعت ها و انحراف ها اسفبار بود. به گفته برخی از دانشمندان، در زمان امام سجاد علیه السلام بعضی از بنی هاشم نیز نمی دانستند چگونه نماز بخوانند و چگونه حج به جا آورند و شیعیان درباره احکام دینی جز آنچه شنیده بودند، نمی دانستند. وقتی فریضه ای مثل نماز که ستون اسلام است، در میان بنی هاشم که باید از همه آگاه تر باشند، چنین باشد، می توان حدس زد که آگاهی دینی در میان مردم دیگر سرزمین ها تا چه اندازه بوده است .(2)

به نظر می رسد امام به دلیل خفقان آن روزگار، امکان آموزش مستقیم عقاید و احکام شیعه را پیدا نکرد. پس کوشید با بیان معارف دینی در قالب دعا _ که برای بیدارسازی فطرت انسان هاست _ دل های آماده را کم کم در آن وضعیت نابهنجار روشن کند. به این ترتیب، وقتی

ص:26

در زمان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام از خفقان اجتماعی کاسته شد، امکان انتقال عقاید و احکام ناب شیعه، بهتر فراهم گشت.

ص:27

قطع شود و برای اطاعت چنان سر پا بایستم تا پاهایم ورم کند، با همه این ها، سزاوار بخشودن یک گناه از گناهانم نخواهم بود.

امام سجاد علیه السلام در بیان ارتباط با خداوند، از صفت های خدای تعالی نظیر رحیم، علیم، قوی، منعم و حلیم استفاده می کند و چگونگی سخن گفتن با خداوند را با در نظر داشتن این صفت ها به ما آموزش می دهد.

همچنین با یادآوری عذاب آخرت و نعمت های بهشتی، بر اهمیت انجام تکالیف الهی نظیر روزه، نماز، حج و... برای برقراری ارتباط شایسته با خداوند تأکید می کند .

ص:28

در این کتاب، ضمن پرداختن به مضامین مهم اجتماعی و حکومتی، بر لزوم ارتباط با ولی خدا و امامان معصوم علیه السلام و بغض و کینه نسبت به دشمنان اسلام تأکید شده است . جالب آنکه در مسائل اجتماعی به جنبه اقتصادی مسئله از جمله لزوم بی نیازی از مردم و دلیل بدهکار شدن نیز توجه شده است.

ص:29

اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام دادن اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می دهد.(1)

در این نوشتار مراد ما از اخلاق، همین تعریف است؛ صفت های نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آن صفت ها که شامل پسندها و ناپسندهای اخلاقی می شود. استاد مطهری درباره اخلاق می گوید:

در اخلاق، عنصر اختیار و اکتساب یعنی غیر غریزی بودن خوابیده است . کار یک قهرمان که زور بازو دارد، قابل مدح و ستایش است ؛ ولی اسمش اخلاق نیست . اگر انجام کاری برای انسان غریزه بود؛ یعنی طبیعی و فطری و مادرزادی بود و انسان آن را تحصیل نکرده و به اختیار خودش به دست نیاورده بود، آن کار باشکوه و باعظمت، قابل مدح هست ؛ ولی در عین حال اخلاق نیست، مثل محبت پدر و مادر نسبت به فرزند و مخصوصاً محبت مادرانه. (2)

ص:30

اجتماعات عبارتند از: حوزه های شهری، شهرها، شهرستان ها، محله ها و روستاها».(1)

در این پژوهش اجتماع را محدود به یک منطقه جغرافیایی نگرفته ایم، بلکه این تعریف را شامل همه مسلمانان و در بعضی موارد شامل همه انسان ها دانسته ایم.

ص:31

دوم _ اخلاق فردی: یعنی کارهایی که به خود شخص مربوط می شود و در انجام دادن آنها رابطه با خدا منظور نیست، هرچند ممکن است با خدا یا مردم هم ارتباط پیدا کند، ولی در اصل فقط رابطه انسان با خود، مورد نظر است.

سوم _ اخلاق اجتماعی : محور اصلی آن، ارتباط انسان با دیگران است و در پرتو نشست و برخاست با دیگران و زندگی اجتماعی شکل می گیرد، مثل احسان، احترام یا توهین به دیگران که محور اصلی آنها را روابط اجتماعی تشکیل می دهد.(1)

هدف این نوشتار، بررسی اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه است. در این میان، مواردی نیز از اخلاق الهی و اخلاق فردی را می آوریم که با موضوع ارتباط با دیگران متناسب باشد.

ص:32

ص:33

صَدَقَ لِسانُهُ مَعَ النّاسِ، وَ اسْتَحْیا مِنْ کلِّ قَبِیحٍ عِنْدَ اللهِ وَ عِنْدَ النَّاسِ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ أَهْلِهِ.(1)

چهار صفت است که اگر در کسی باشد، اسلامش کامل می شود و گناهانش از بین می رود و در حالی خداوند را ملاقات می کند که از او راضی است : به عهد الهی در مواردی که بر او در ارتباط با مردم لازم است، وفا کند؛ زبانش با مردم صادقانه باشد؛ از هر امر زشتی که نزد خداوند و مردم زشت است، حیا پیشه کند و با همسر و خانواده اش حسن خلق داشته باشد.

در تعریف حسن خلق آمده است:

حسن خلق ملکه ای است که برای صاحب آن، انجام زیبایی و دوری از زشتی را آسان می کند و این، در ارتباط با مردم به نیکی و صدق و موّدت و لطف و حسن مصاحبت و معاشرت و مواسات و رفق و حلم و صبر و محبت به دست می آید.(2)

با این تعبیر، برخی صفات نیکو از لوازم پدید آمدن حسن خلق است و بر انسان لازم است در رفتار با همسر خود محبت، مودّت و صدق را مراعات کند. اکنون به برخی بایسته های اخلاقی زن و شوهر در این زمینه اشاره می کنیم.

ص:34

وجود مهربانی میان همسران بسیار ضروری است و خداوند در قرآن کریم به همسران چنین سفارش می کند: «وَ جَعَل َ بَینَکُم ْ مَوَدَّة ً وَ رَحْمَةً؛ و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد». (روم: 21)

امام سجاد علیه السلام در رسالة الحقوق در بیان حقوق همسر به این حق نیز اشاره می کند:

وَ أَمَّا حَقُ رَعِیتِکَ بِمِلْکِ النِّکَاحِ ... فَإِنَّ لَها حَق َّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤانَسَةِ. (1)

و اما حق همسرت آن است ... که وی حق مهربانی و انس و مودّت بر تو دارد.

حتی توصیه شده است که انسان محبت خود را به همسرش ابراز کند، چنان که پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْاََةِ: اِنّی اُحِبُّکِ لَایذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا اَبَدًا.(2)

این گفته مرد به زنش که «دوستت دارم» هرگز از قلبش بیرون نمی رود.

این آیه و حدیث ها، دیدگاه و فرهنگی ناب را در زندگی مشترک نشان می دهد؛ یعنی در باور و اندیشه زن و مرد باید زندگی بر اساس مهربانی و محبت شکل گیرد و اگر چنین شد، سخن گفتن درباره بسیاری از حقوق لازم نیست.

«وقتی اساس زندگی بر مبنای دوستی و صمیمیت برقرار شد، نیازی نیست که مرد را به امری ملزم نماییم و یا زن را به کاری وادار کنیم .

ص:35

همین صفا، محبت و صمیمیت، هر دو را به انجام وظایف خود آشنا می کند».(1)

ص:36

بر زن لازم است که محیط خانه را کانون آرامش مرد سازد و بر مرد نیز لازم است چنین محیطی را برای همسر خویش فراهم آورد. بنا بر آیه بالا، ماندگاری این آرامش به ابزاری نیاز دارد؛ یعنی اگر می خواهید این آرامش تا پایان زندگی بماند، باید از ابزاری به نام الفت، مودّت و رحمت استفاده کنید.(1) امام سجاد علیه السلام آرامش خانواده را این گونه از خداوند می خواهد: «وَ لَا تُوحِشَ بِی اَهْلَ اُنْسِی ؛ و اسباب وحشت خانواده ام را فراهم مکن (به آنها آرامش عطا کن )». (2)

ص:37

ص:38

یاری به نیکان را متذکر می شود: «... وَاجْعَلنی لَهُمْ نَصیراً؛ خدایا مرا یاری کننده به آنان قرار بده».(1)

همکاری با یکدیگر از برنامه های مهمّ زندگی است. تقسیم کار ها بهترین روش در اجرای این امر است. برای نمونه، مرد کارهای بیرون از خانه را انجام دهد و زن کارهای داخل خانه را.

این همکاری گاهی جنبه روانی هم دارد. رهبرمعظم انقلاب می فرماید:

همکاری و کمک گاهی به این نیست که وارد حجم کار یکدیگر بشوند، نه! بلکه یکدیگر را روحاً تدارک کنند. مردها معمولاً با مسائل پیچیده تری در جامعه برخورد دارند. زن ها می توانند به آنها روحیه بدهند. می توانند خستگی آنها را از تنشان بیرون کنند. به آنها تبسم کنند و به آنها دلخوشی دهند. اگر چنانچه خانم ها هم کاری بیرون از خانه دارند، باز مرد به آنها کمک کند و او را تقویت نماید.(2)

ص:39

بیامرز.»(1) یا «وَ بَارِِکْ لِی فِی أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَالِی ...؛ خدایا، خیر و برکت خود را برای من، بر همسر و فرزندان و مالم عنایت کن ...».(2)

ص:40

امکانات محدود، بسیار خوشبخت تر از خانواده هایی است که در رفاه مادی هستند.

ص:41

ص:42

جمله های کوتاه و متناسب با مخاطبان آن برنامه زیرنویس کنند؛ جملاتی زیبا مانند:

٭ امام سجاد علیه السلام می فرماید: «یکی از حقوق همسرت آن است که بدانی خداوند متعال با آفرینش او، وسیله آرامش و آسایش تو را فراهم نمود». (رساله حقوق)

٭ «و از نشانه های خداوند است که برای شما همانند خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرام گیرید». (روم: 21)

5. سفارش هایی به خانم ها

٭ اگر شوهرت زشت گویی کرد، به او بگو: «وقتی زیبا حرف می زنی، به تو بیشتر افتخار می کنم».

٭ باگذشت باش تا عزیز شوی.

٭ زندگی خودت را با زندگی دیگران مقایسه نکن.

٭ بهترین کادویی که می توانی به شوهرت تقدیم کنی، این است که به او بگویی: به تو افتخار می کنم.

٭ بر خوبی های او تمرکز کن تا بدی های او را فراموش کنی.

٭ اسراف و چشم وهم چشمی نکن.(1)

مطمئن باش که قناعت و کم کردن خواسته ها، زندگی ات را شیرین می کند.

6. سفارش هایی به آقایان

٭ با بحث و جدل، همسرت را خسته نکن.

٭ از آشپزی او تعریف کن.

٭ همیشه به او بگو: «من خوشبخت ترین مرد روی زمین هستم».

ص:43

7. برخی احادیث یا سخنان بزرگان در گفتار مجری بگنجد، مانند: توصیه های رهبر عزیزمان در مراسم عقد زوج های جوان:

٭ ذوب کدورت ها در لابه لای محبت:

زن و شوهر باید به هم محبت داشته باشند، همین! کارهایی که محبت را کم می کند، انجام ندهید. مواظب باشید چیزهایی که شما را از هم گله مند و بیزار می کند، از شما سر نزند. درست نگاه کنید، ببینید شوهر یا زن شما روی چه چیزهایی خیلی حساس است، از آنها اجتناب کنید. بعضی ها بی اعتنایی می کنند. مثلاً فرض بفرماییدکه زن از یک عادتی که مرد دارد، بدش می آید. این مرد هم بی اعتناست و آن عادت را باز تکرار می کند. این بد است؛ همین طور زن ها. فرض بفرمایید زن هایی هستندکه هوس های شخصی خود را (فلان چیز را بخریم، فلان جا برویم و...) بر راحتی و آسایش شوهر ترجیح می دهند، چه لزومی دارد؟ اصل کار، شما دو نفر هستید. همه دنیا فرع شمایند. همدیگر را داشته باشید، با یکدیگر مهربان باشید.

اگر یک وقتی _ خدای نکرده _ یک کدورتی پیش آمد، باید لابه لای محبت ذوبش کنید و از بین ببرید. نباید یک حرف کوچکی را بزرگ کنند و مرتب کش بدهند. اینها نباید باشد... .(1)

٭ غم خواری؛ کمک واقعی:

کمک واقعی به دیگری، این است که دو نفر غم ها را از دل هم برطرف کنند. هرکسی در دوره زندگی اش گرفتاری پیدا می کند، ابهامی پیدا می کند، تردیدی پیدا می کند. هرکدام از دو نفر، در چنین موقعیتی باید به کمک همسرش بشتابد و به او کمک کند. غم را از دل او بردارد، راهنمایی کند، اشتباه او را برطرف کند. اگر می بیند خطایی دارد از او سر می زند، جلوی او را بگیرد.(2)

ص:44

8. در برخی برنامه ها، کتاب های مفید در این زمینه معرفی شوند، نظیر کتاب: مطلع عشق (رهنمودهای حضرت آیت الله خامنه ای به زوج های جوان)؛ خانواده سبز، به قلم سید مهدی واعظ موسوی؛ اخلاق در خانه از آیت الله مظاهری و همسرداری از آیت الله ابراهیم امینی. شایسته است پیش از پخش پیام های بازرگانی، برنامه کوتاهی نظیر انس با کتاب، یار مهربان، دوست قدیمی و... پخش شود و گوینده در موضوع های مختلف و برای قشرها و افراد مختلف، کتاب های مفید معرفی کند.

ص:45

در این حدیث، امام سجاد علیه السلام به وجود غریزه ای در پدر و مادر، به نام محبت، اشاره و بیان می کند که دیگر نیازی به تأکید خداوند بر نیکی و احسان به فرزندان نیست و این میل طبیعی آنان به فرزندان اگر مهار نشود، ممکن است در تربیت درست فرزندان خلل ایجاد کند.

با این توضیح، در ادامه، به برخی از مهم ترین اخلاق والدین در برابر فرزندان که به تربیت درست آنان می انجامد، اشاره می کنیم:

ص:46

پدر و مادر، نخستین استادان کودکند. پس باید در گفتار و کردار خود مراقب باشند که اخلاق ناپسند از آنها سر نزند؛ زیرا فرزندان به صورت مستقیم و به سرعت آن را فرامی گیرند.(1)

همچنین لازم است کودک را تشویق کنیم که آداب مهم مذهبی و فریضه های عبادی مانند نماز، روزه، دعا، راز و نیاز با خدا و سپاس گزاری از نعمت ها را انجام دهد. به او بیاموزیم که با حضور قلب، مشکلات خود را به خدا بگوید و از او یاری بخواهد و برای توفیق خود در انجام کارهای نیک، هدایت بجوید و چون مرادش حاصل شد، سپاس گزاری کند.(2)

یکی از مهارت های مورد نیاز کودک، بالابردن قدرت اندیشیدن اوست. برای کسب این مهارت باید کودک را به پرسش از محیط اطراف خود تشویق کنیم و زمینه این پرسشگری را با دقت در نوع بازی های وی و با بهره گیری از نظر کارشناسان فراهم آوریم. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ سَأَلَ فِی صِغَرِهِ أَجابَ فِی کِبَرِهِ؛ هرکس در خردسالی بپرسد، در بزرگ سالی پاسخ می دهد».(3)

برخی دیگر از مواردی که با توجه به روایات باید به کودکان آموزش داده، از این قرارند:

_ آموزش قرآن کریم؛

ص:47

_ شعرهای آموزنده: از روایات چنین برمی آید که این شعرها باید دربردارنده آگاهی های مورد نیاز اعتقادی، اخلاقی و رفتاری کودک و انس با اهل بیت علیهم السلام باشد؛

_ نوشتن؛

_ ورزش هایی نظیر شنا و تیراندازی.

ص:48

تَجِبُ لِلْوَلَدِ عَلی والِدِهِ ثَلاثُ خِصالٍ: إِخْتِیارُهُ لِوالِدَتِهِ وَ تَحْسِینُ اسْمِهِ وَالْمُبالَغَةُ فِی تَأْدِیبِهِ.(1)

سه چیز برای فرزند بر عهده پدر است: برگزیدن مادر خوب برای او، نام نیک بر او نهادن و تلاش فراوان در تربیت او.

در این روایت بر تربیت تأکید شده است؛ یعنی پدر باید در تربیت فرزندان بسیار بکوشد و با استفاده از شیوه های مناسب و توکل به خداوند، صبورانه و با دقت، تمام همت خود را در تربیت فرزندان صرف کند. البته باید دانست که تربیت از لحظه انعقاد نطفه آغاز می شود و تا پایان بلوغ و پس از آن ادامه می یابد و هرگز نباید گمان کرد که «بچه است و نمی فهمد؛» زیرا بسیاری از کارهای پدر و مادر و اطرافیان از کودکی در او تأثیر می گذارد.

در تربیت فرزندان گاهی لازم است پدر و مادر شیوه تشویق و تنبیه بهنگام را به کار گیرند. برای نمونه، وقتی کودک شما به مسجد آمد یا دخترتان خود را به حجاب آراسته کرد، به او محبت ویژه کنید، لباس یا خوراکی مورد علاقه اش را برای او بخرید و به شیوه ای مناسب او را تشویق کنید.

نکته دیگر در تربیت فرزند، انتخاب نام نیکو برای وی است که در روایات بر آن بسیار تأکید شده است. فرزندی که نام یکی از اولیای دین را دارد، رابطه ای بین خود و او احساس می کند. ازاین رو، تلاش می کند خود را از نظر روحی و اخلاقی به آن شخص نزدیک سازد. این

ص:49

ارتباط درونی با صاحبِ نام می تواند وی را از انجام کارهای ناروا بازدارد. البته باید والدین، فرزند خود را به این نکته ها توجه دهند.(1)

ص:50

می فرمود: «اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذِی لَمْ یخْلُقْهُ شَیئاً مُشَوَّهَاً؛ خدا را شکر که مخلوقی ناقص العضو خلق نکرد».(1)

ص:51

دو _ در ساختن فیلم ها، راهکارهای تربیت صحیح فرزندان نشان داده شود؛ محورهایی مانند: میزان تشویق و تنبیه (محروم ساختن) فرزند، علاقه مند کردن او به مسجد و مجالس مذهبی با همراه بردن ایشان و تشویق او برای این همراهی، اختصاص زمان کافی برای ارتباط با فرزند، بالا بردن قدرت اندیشیدن در فرزند و آشنا کردن کودک با زندگی بزرگان و شهدا در حد درک آنان.

سه _ نشان دادن سرانجام تربیت نادرست فرزندان. البته این کار نباید پی آمدهای منفی داشته باشد، برای مثال، جوانان را در برخورد با والدین، به بی احترامی نکشاند.

ص:52

الف) امام صادق علیه السلام : پدر در برابر فرزند سه وظیفه دارد: مادر خوب برای او برگزیدن، نام نیک بر او نهادن و تلاش فراوان در تربیت او. (تحف العقول، ص322)

ب) امام صادق علیه السلام : در آشنا کردن نوجوانانتان به حدیث شتاب کنید پیش از آنکه گروه های منحرف با افکارشان بر آنان چیره شوند. (تهذیب الاحکام، ج 8، ص111)

ج) امام سجاد علیه السلام : بارخدایا! مرا در پرورش و تأدیب فرزندانم و نیکی کردن به ایشان یاری فرما. (صحیفه سجادیه، دعای 24)

د) امام علی علیه السلام : سزاوارترین دانش هایی که نوجوانان باید فراگیرند، چیزهایی است که وقتی بزرگ شدند، به آنها نیاز خواهند داشت. (نوجوانان باید دوراندیش باشند تا بتوانند فرداها را نیز به خوبی ببینند.) (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج20، ص333)

ه_) امام سجاد علیه السلام : روزه آموزشی این است که وقتی کودک، نزدیک سن بلوغ شد، برای تربیت و نه آنکه بر او واجب باشد، به روزه گرفتن واداشته می شود. (الکافی، ج 4، ص 86)

و) لازم است متناسب با سن و فهم فرزندان، الگوهای شایسته ای از بزرگان معرفی شوند.

ز) هنگامی که فرزند کار شایسته ای انجام داد، او را بسیار تشویق کنید تا به انجام کار نیک عادت کند.

4. شایسته است برای آشنایی بیشتر والدین با شیوه های تربیتی، کتاب های سودمند به آنان معرفی شود، کتاب هایی نظیر: نسیم مهر از

ص:53

استاد دهنوی، حکمت نامه کودک (مجموعه احادیث) از استاد ری شهری، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت علیه السلام از محمدجواد مروّج طبسی، گامی در مسیر تربیت اسلامی (از کودکی تا بلوغ) از دکتر رجب علی مظلومی.

ص:54

امام سجاد علیه السلام آن قدر مقام والدین را بالا می داند که برای آشنایی به وظایف خود در مورد آنها، از خداوند یاری می طلبد. این سخن نشان می دهد که ما نیز باید با وظایف و اخلاق پسندیده برخورد با پدر و مادر آشنا شویم:

وُ أَلْهِمْنِی عِلْم َ مُا یجِبُ لَهُما عَلَی إِلْهاماً وَ اجْمَعْ لِی عِلْمِ ذلِک َ کُلِّهِ تَماماً.(1)

(خدایا) وظیفه ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام کن و همه دانش خدمتگزاری به آن دو را به من بیاموز.

امام سجاد علیه السلام در جای دیگر بیان می دارد که ادای حق پدر و مادر از توان فرزند خارج است :

هَیهَاتَ ما یسْتَوْفِیانِ مِنِّی حَقَّهُما وَ لا أُدْرِکُ ما یجِبُ عَلَی َّ لَهُما وَ لا أَنَا بِقاضٍ وَظَیفَةَ خِدْمَتِهِما.(2)

نه! هرگز نتوانند همه حقی را که بر گردن من دارند، به تمامی استیفا کنند و من نیز آن سان که شایسته آنهاست، هرگز نتوانم حقشان را بشناسم و هرگز نتوانم حق خدمتشان را به جای آورم .

و با این همه، از خداوند می خواهد که از آنان تشکر کند و به آنان پاداش دهد:

أَللّهُم َّ اشْکُرْ لَهُما تَرْبِیتِی وَ أَثِبْهُما عَلی تَکْرِمَتِی .(3)

خدایا آنان را به پاس تربیت و پرورش من، پاداش نیکو عطا کن و در برابر گرامی داشت من، از پاداشی شایسته برخوردارشان فرما.

ص:55

در توضیح شکر خداوند از بندگان باید گفت: «شکر از جانب خداوند، جزا دادن اوست و این به دلیل انجام طاعات خداوند است که با ثواب های بزرگ از جانب پروردگار همراه می شود ».(1)

پس تشکر خداوند از پدر و مادر اهمیت و جایگاه آنان را می رساند، ولی فرزندان نسبت به والدین چه رفتاری باید داشته باشند؟

ص:56

بار خدایا، بازویم را به وجودشان نیرومند و اختلال امورم را به آنان اصلاح فرما و... به دست آنان در برآمدن نیازم مرا یاری ده.

از امام سجاد علیه السلام نقل است که :

مِنْ سَعادَةِ الرَّجُلِ أَنْ یکُونَ لَهُ وُلْدٌ یسْتَعِینُ بِهِمْ . (1)

از خوشبختی های مرد این است که فرزندانی داشته باشد که از آنان در برنامه های زندگی کمک بگیرد.

امام علی علیه السلام می فرماید: «وَ کُنْ حافِظاً لِلْوالِدَینِ وَ ناصِراً؛ و حافظ و یاری کننده پدر و مادر باش «.(2)

مقصود از پاسداری و یاری رسانی، حفظ وجود پدر و مادر از خطرها، آسیب ها و حادثه هایی است که سر راهشان وجود دارد و نیز یاری رساندن به آنان در دوران پیری و ناتوانی و حتی یاری رسانی به حفظ آبرویشان.(3)

ص:57

حضرت در هر ساعتی از شب و روز به یاد آنان بودن را از خداوند می خواهد:

أَللَّهُم َّ لا تُنْسِنِی ذِکْرَهُما فِی أدْبارِ صَلَواتِی وَ فِی إِناً مِنْ آناءِ لَیلِی وَ فِی کُلِّ ساعَةٍ مِنْ ساعاتِ نَهارِی .(1)

بار خدایا! هیچ گاه در پس نمازهایم و در هیچ یک از لحظه ها و ساعت های شب و روزم، یاد خیرشان را از ذهن و دلم مبر.

ص:58

یکی از آن دو شود، حرام است. به فتوایی از مقام معظم رهبری توجه کنید:

س: اگر والدین در اعمال مستحبی مثل رفتن به جمکران و... مانع انسان شوند یا به طور کلی در مسئله ای مخالفت کنند و یا به کاری اصرار داشته باشند، اطاعت از آنها واجب است؟

ج: اطاعت از والدین واجب نیست، لکن اذیت کردن آنان حرام است مگر در انجام واجبات و ترک محرمات.(1)

توضیح: ممکن است یکی از والدین از فرزند بخواهد به جای آب، شربت بخورد، ولی فرزند می داند که با نافرمانی در این مورد، او اذیت نمی شود. اگرچه عمل به توصیه پدر یا مادر مطلوب است، با این سرپیچی، کار حرامی را مرتکب نشده است، ولی اگر احتمال اذیت شدن والدین را بدهد، باید اطاعت کند. پس باید توجه داشت که اگر خواسته ما نیز موجب نارضایتی پدر و مادر باشد، شایسته است خواسته آنان را مقدّم بداریم، چنان که امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:

... حَتّی أوثِرَ عَلی هَوای هَواهُما وَ أَقَدِّمَ عَلی رِضای رِضاهُما.(2)

... (بارخدایا توفیقم ده) تا خواسته آنها را بر آرزوی خود برگزینم و خشنودی ایشان را بر خشنودی خویش مقدّم دارم.

در این دستور، فقط یک مورد، استثنا شده و آن زمانی است که حرف پدر و مادر با سخن خداوند مخالفت داشته باشد و انجام امر

ص:59

والدین به ترک عمل واجب یا ارتکاب حرام منجر شود. در این مورد، فرزندان باید با احترام به والدین از دستور الهی سرپیچی نکنند، چنان که امام رضا علیه السلام می فرماید:

بِرُّ الْوالِدَینِ واجِبٌ وَ اِنْ کانا مُشْرِکَینِ، وَ لا طاعَةَ لَهُما فِی مَعْصِیةِ الْخالِقِ .(1)

نیکی به پدر و مادر واجب است اگرچه مشرک باشند، ولی در معصیت خالق، از آنان نباید اطاعت کرد.

امام سجاد علیه السلام لزوم پای بندی به دو خصلت نیکی به پدر و مادر و اطاعت از آنها را این گونه بیان می کند:

أَللَّهُم َّ اجْعَلْنِی أَهابُهُما هَیبَةَ السُّلْطانِ الْعَسُوفِ وَ أَبَرُّهُما بِرَّ الْأُمِ ّ الرَّئُوفِ .(2)

بار خدایا! چنانم کن که هیبت و شکوه پدر و مادرم، همچون شکوه پادشاهان مستبد و خودکامه در دلم جای گیرد و حال آنکه با آنان چون مادری مهربان باشم.

در این فراز، امام به دو کار به ظاهر ضد هم اشاره کرده است تا ضمن آنکه هیبت آنان مانند یک پادشاه در نظرم باشد، مانند فردی بسیار مهربان با والدینم رفتار کنم. این مطلب بسیار زیبا بیان شده و نشان دهنده نهایت اهمیت دو طرف است ؛ یعنی توجه به هیبت و احترام به پدر و مادر و نوعی فاصله گرفتن از ایشان و درعین حال، با آنان بسیار مهربان بودن و به آنها نزدیک شدن.

در فرازی دیگر، شوق فراوان در نیکی به والدین و اطاعت از آنان را با جمله هایی بسیار زیبا و آکنده از محبت بیان می کند:

ص:60

وَ اجْعَلْ طاعَتِی لِوالِدَی وَ بِرِّی بِهِما أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنانِ وَ أثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْانِ. (1)

بار خدایا! فرمان برداری از پدر و مادر و نیکی و مهربانی مرا در حق ایشان برای من شادی بخش تر از به خواب رفتن بی خوابی کشیدگان و آب سرد نوشیدن جگرسوختگان گردان... .

امام سجاد علیه السلام با این تشبیه، اهمیت و لزوم اطاعت و نیکی به والدین را بیان می کند که این خدمت باید از نوشیدن آب برای انسان تشنه و خواب به چشمان انسان خسته لذت بخش تر باشد.

نکته ای که باید دقت کرد، این است که اگر به پدر و مادر خود نیکی کردیم، نباید آن را دستاویز منت نهادن و مغرور شدن قرار دهیم.

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

... وَ أسْتَکْثِرُ بِرَّهُما بِی وَ إِنْ قَل َّ وَ أسْتَقِل ُّ بِرِّی بِهِما وَ إِنْ کَثُرَ.(2)

... و نیکویی شان را درباره خود، هرچند اندک باشد، بسیار شمارم و نیکویی خود را درباره آنها هرچند بسیار باشد، کم بدانم.

ص:61

و قلبم را به هر دو مهربان ساز و مرا نسبت به هر دو خوش رفتار و دل سوز قرار ده.

لزوم مهربانی به والدین در روایات دیگر امامان نیز تأکید شده است . امام باقر علیه السلام می فرماید:

أرْبَعٌ مَنْ کُن َّ فِیهِ بَنی اللهُ لَهُ بَیتاً فِی الْجَنَّةِ : مَنْ آوَی الْیتِیمَ، وَ رَحِم َ الضَّعِیفَ وَ أشْفَقَ عَلی والِدَیهِ وَ رَفَقَ بِمَمْلُوکِهِ. (1)

چهار خصلت است که اگر در کسی باشد، خداوند برایش خانه ای در بهشت بنا می نهد: کسی که به داد یتیمی برسد؛ به فرد ضعیفی مهربانی کند؛ بر والدینش شفقت بورزد و با زیردستانش دوستی کند.

ص:62

خیره به آنها نگاه نکن، مگر از روی محبت و صدایت را از آنان بلندتر نکن و دستت را بالای دست آنان مبر (کاری را از آنان جلوتر انجام نده ) و قدمت از آنان جلوتر نباشد.

از این فراز استفاده می شود که نه فقط فحش دادن، کتک زدن و دیگر بی احترامی ها به والدین ممنوع است، بلکه به تعبیر قرآن کریم، باید با سخن لطیف و بزرگوارانه با آنان سخن گفت. این نکته از نظر معنا به این آیه نزدیک است:

... فَلاَ تَقُل لَهُمَا اُف ٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَرِیماً. (اسراء: 23)

... به آنان اف نگو (کمترین اهانتی به آنها روا مدار) و بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و بزرگوارانه به آنها بگو.

ص:63

ص:64

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَدْنَی الْعُقُوقِ «أُفٍّ » وَ لَوْ عَلِمَ اللهُ (عَزَّوَجَل َّ) شَیئاً اَهْوَنَ مِنْهُ لَنَهی عَنْهُ . (1)

پایین ترین مرتبه عقوق «اف » است و اگر خداوند در علمش چیزی پایین تر و پست تر از این بود، از آن نهی می کرد.

ایشان در مورد مصداق های عقوق می فرماید:

مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ ینْظُرَ الرَّجُلُ إِلی وَالِدَیهِ فَیحِدَّ النَّظَرَ إِلَیهِما. (2)

از موارد عقوق و نافرمانی والدین، آن است که انسان به آنان خیره نگاه کند.

معیار کلی در تحقق عقوق والدین آن است که پدر و مادر آزار بینند و این ممکن است به شیوه های مختلف صورت بگیرد. البته همان گونه که پیش از این گفتیم، در انجام واجبات و ترک محرمات، دستور خداوند مقدّم بر دستور والدین است و این موارد استثنا شده اند.

عاق والدین پی آمدهای دنیوی و اخروی فراوانی دارد که به یک نمونه بسنده می کنیم. امام هادی علیه السلام می فرماید: «اَلْعُقُوقُ یعَقِّبُ الْقِلَّةَ وَ یؤَدِّی اِلَی الذِّلَّةِ ؛ نافرمانی والدین، تنگ دستی در پی دارد و به ذلت می کشاند».(3)

بجاست دلیل حرام بودن نافرمانی پدر و مادر را با استفاده از حدیثی از امام رضا علیه السلام بیان و روشن کنیم که این گناه چه آثار ویرانگری بر فرد، خانواده و اجتماع می گذارد:

خداوند عقوق والدین را حرام فرمود؛ زیرا فرزندان را از احترام به فرمان خدا و احترام به پدر و مادر بازمی دارد؛ کفران نعمت انجام

ص:65

می گیرد؛ (پدر و مادر از نعمت های بزرگ الهی اند.) سپاس گزاری از میان می رود؛ موجب کمی و نابودی نسل بشر می شود؛ احترام و حق بینی نسبت به ایشان کاستی می یابد؛ قطع رحم می شود (و خانواده ها از هم می پاشند)؛ پدر و مادرها از فرزنددار شدن دل سرد می شوند و بی میلی آنان نسبت به تربیت فرزند را در پی دارد.(1)

ص:66

شدن با پدر و مادر دست آنان را می بوسیدند و به ما نیز توصیه می کردند که دست ایشان را ببوسیم.(1)

2. در برنامه های کودکان و نوجوانان، لزوم اطاعت از پدر و مادر و نیکی به آنان در قالب فیلم کوتاه، انیمیشن و گفتار مجری گنجانده و نشان داده شود که فرزند با وجود خستگی زیاد یا تکالیف درسی، دستورهای آنها را با اشتیاق انجام می دهد. همچنین می توان دانش آموزی موفق در درس و ورزش را نشان داد که از والدین، اطاعت و به آنان نیکی و محبت می کند. همچنین می توان آثار و برکت های احترام به والدین را در زندگی بزرگان به صورت فیلم یا گفتار مجری مطرح کرد.

3. در میان برنامه های رادیو، گوینده برنامه فرازی از دعا برای والدین (و یا دیگر احادیث کوتاه) را بخواند یا در برنامه هایی مانند خانواده یا شبکه قرآن سیما به صورت زیرنویس درج شود؛ جملاتی مانند:

٭ «بار خدایا! هیچ گاه در پس نمازهایم و در هیچ یک از لحظه ها و ساعت های شب و روزم یاد خیر پدر و مادرم را از ذهن و دلم مبر». (صحیفه سجادیه، دعای24، فراز13)

٭ «بار خدایا! پدر و مادرم را به پاس تربیت و پرورش من، پاداش نیکو عطا کن و در برابر گرامی داشت من، از پاداشی درخور و شایسته برخوردارشان فرما». (صحیفه سجادیه، دعای 24، فراز7)

ص:67

٭ «بار خدایا! فرمان برداری از پدر و مادر و نیکی و مهربانی مرا در حق ایشان برای من شادی بخش تر از به خواب رفتن بی خوابی کشیدگان و آب سرد نوشیدن جگرسوختگان گردان...». (صحیفه سجادیه، دعای 24، فراز5)

٭ امام رضا علیه السلام : «نیکی به پدر و مادر واجب است، اگرچه مشرک باشند، ولی در معصیت خالق از آنان نباید اطاعت کرد». (میزان الحکمه، ج 14، ص 7092)

4. جلسه هایی با حضور دانش آموزان و دانشجویان برگزار شود و کارشناسان به پرسش های آنان درباره احترام به والدین، آثار و فواید آن و آثار منفی بی احترامی به پدر و مادر در جوامع غربی پاسخ گویند. شب های ماه رمضان، زمان مناسبی برای پرداختن به موضوع های اخلاقی مهم برای جوانان است.

5. در مسابقه های مختلف، موضوع فرمان بری از والدین و نیکی به آنان گنجانده شود. برای نمونه، در ابتدای برنامه، فرازی کوتاه از دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه خوانده شود (از موارد بند 3 استفاده شود) یا پرسش هایی در این زمینه در مسابقه مطرح شود، نظیر: عاق والدین چیست و چه پی آمدهایی دارد؟ منظور از عاق والدین چیست و کمترین مقدار آن با توجه به روایات کدام است؟ عامل اصلی در تحقق عقوق والدین چیست؟

ص:68

ص:69

أَلا أَدُلُّکُمْ عَلی خَیرِ أَخْلاقِ أَهْلِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ : مَنْ عَفا عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ وَصَلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ یعْطِی مَنْ حَرَمَهُ .(1)

آیا شما را به بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت خبر دهم : کسی که فردی را که به او ظلم کرده است، ببخشاید و با آن کس که با او قطع رابطه کرده، ارتباط برقرار سازد و به کسی که او را محروم کرده است، عطا و بخشش کند.

قطع رحم پی آمدهایی دارد که دو مورد آنها را بیان می کنیم :

ص:70

صله رحم مستحب است در صورتی که به مرز قطع رحم نرسد، و ملاک قطع رحم آن است که خویشاوندان از این قطع ارتباط ناراحت شوند.

س: فردی از مقام معظم رهبری پرسیده بود که برادرش مقید به مسائل شرعی نیست، از ماهواره استفاده می کند و این فرد نگران تربیت فرزندان خویش در این ارتباط است. آیا جایز است با او قطع رحم نمایم؟

ج: قطع رحم حرام است، ولی صله رحم منحصر در دیدوبازدید نیست، بلکه از راه های دیگر (مانند تلفن، نامه و امثال آن) نیز محقق می شود.(1)

براین اساس، باید دقت کرد که نیازی نیست انسان به دلیل برخی مسائل مانند پرداخت نکردن خمس، دیدوبازدید خود را قطع کند.

بنا بر استفتایی از مراجع تقلید:

س: رفت وآمد با خانواده ای که خمس پرداخت نمی کنند، چه حکمی دارد؟

ج: معاشرت با آنان اشکال ندارد و اگر یقین نداشته باشد به غذای آنها خمس تعلق گرفته، خوردن آن نیز جایز است و چنانچه احتمال تأثیر بدهد، آنان را ارشاد کند.(2)

ص:71

1. در برنامه های خانوادگی لازم است نشان داده شود که گذشت از خطای دیگری امری بسیار پسندیده و راهگشاست و اگر یکی از خویشاوندان قطع ارتباط کرد، طرف مقابل تا حد ممکن ارتباط خود را با او حفظ کند.

2. برخی احادیث به صورت زیرنویس یا گفتار مجری مطرح شود:

٭ «بار خدایا! مرا توفیق ده، با آن کس که رشته مودت بریده است، بپیوندم». (صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق، فراز9)

٭ امام صادق علیه السلام : «با خویشاوندانت قطع رحم نکن، اگرچه آنان با تو قطع رابطه کردند». (وسائل الشیعه، ج 8، ص594)

ص:72

و دوستی و خوگرفتن به خود و دوستانت و کسانی را که از فرمان هایی اطاعت می کنند، به من ببخش .

در این دعا، با سفارش به دوستی با اولیای الهی و آنان که از دستورهای الهی پیروی می کنند، این دوستی، هم ردیف با دوستی خداوند خوانده شده است . پس انسان باید به دنبال دوستی با کسانی باشد که با انجام واجبات الهی و ترک کارهایی که خدا نهی کرده است، او را اطاعت می کنند.

امام سجاد علیه السلام در دعاها و احادیث دیگری نیز همین مضمون را بیان می کند: «أَسْئَلُکَ حُبَّکَ وَ حُب ََّ مَنْ یحِبُّکَ ؛ خدایا! از تو محبّت به خودت و محبّت به کسانی که تو را دوست دارند، مسئلت می کنم. »(1) به یقین، کسی خدا را دوست دارد که در فرمان برداری او کوشا است.

نقل است نافع بن جبیر از امام سجاد علیه السلام پرسید: چرا با اقوام و انسان هایی از طبقه پایین جامعه هم نشینی می کنید ؟ امام سجاد علیه السلام در پاسخ می فرماید: «إنِِّی اُجالِسُ مَنْ أَنْتَفِعُ بِمُجالَسَتِهِ فِی دِینِی؛ من با کسانی هم نشینی می کنم که از هم نشینی با آنان به دینم سودی برسد.»(2) و کسی در دین به انسان سود می رساند که اهل عمل و طاعت باشد و صحبت و هم نشینی با او معارف دینی انسان را رشد دهد.

در حدیثی دیگر، امام سجاد علیه السلام، دوست رستگار و شایسته را از خوشبختی های انسان برمی شمرد:

مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ أَنْ... یکُونَ خُلَطآؤُهُ صالِحِین َ... . (3)

ص:73

از جمله موارد خوشبختی انسان آن است که دوستانی صالح و شایسته داشته باشد.

ص:74

(بارخدایا! من و فرزندانم را) از شر هر جن و انسی که برای پیامبرت و خاندانش جنگی (دشمنی ) برپا کرده و آشکار ساخته ... (پناه ده ).

ص:75

«مترف» کسی است که در لذت ها و شهوت های دنیا غرق شده است ؛ کسی که خوش گذرانی می کند و نعمت زیاد او را مغرور ساخته است .(1)

دوستی با افرادی که غرق خوش گذرانی و نعمت های این جهانی هستند، به سبب غرورشان پسندیده نیست؛ زیرا بیم آن می رود که دوست را نیز به این وادی بکشانند.

ص:76

برای تو نزدیک نشان می دهد و راه نزدیک را برای تو دور جلوه می دهد و از هم نشینی فرد فاسق دوری کن ؛ زیرا بر سر یک لقمه و یا کمتر از آن بر سر تو معامله می کند و از هم نشینی با بخیل و خسیس بپرهیز؛ زیرا او در نهایت حاجت تو به وی، تو را واگذارد. از هم نشینی فرد احمق بپرهیز؛ زیرا او می خواهد به تو سود رساند، ولی ضرر می زند. از هم نشینی با قاطع رحم بپرهیز؛ زیرا در کتاب خداوند (قرآن ) او ملعون معرفی شده است .

ص:77

بیان می کند. ارفاق یعنی «نرم خویی و لطافت کار... و ارفاق به معنی سود رساندن نیز می آید.»(1) پس یاری به دوستان و همسایگان همراه با نرم خویی به آنان و تلاش در سود رساندن به ایشان در این فرازها تأکید می شود.

ص:78

«ما آمَنَ بِی مَنْ باتَ شَبْعَان َ وَ جارُهُ جائِعٌ؛ کسی که شب سیر بخوابد درحالی که همسایه اش گرسنه است، به من ایمان نیاورده است.»(1) و نیز فرمود: «وَ مامِنْ أَهْلِ قَرْیةٍ یبِیت ُ فِیهِمْ جائِعٌ ینْظُرُاللهُ إِلَیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ؛ خداوند به هیچ یک از اهالی قریه ای که در آن فردی گرسنه بخوابد، در روز قیامت نظر نمی کند».(2)

نگاه سخاوتمندانه و بخشش را نباید از دوستان و همسایگان دریغ کرد، چنان که امام سجاد علیه السلام می فرماید:

وَالْعَوْدِ عَلَیهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضالِ. (3)

(بار خدایا! دوستان و همسایگانم را) به دریغ نورزیدن از تقدیم پیشکش و بخشش فراوان (موفّق بدار).

ص:79

(بار خدایا) پدران و مادران و فرزندان و قبیله ها و خویشان و نزدیکان و همسایگان ما را از مردان و زنان اهل ایمان از شر او در جای استوار و قلعه نگه دارنده و پناهگاه بازدارنده قرار بده .

در اسلام، دوستی، پیوند واقعی میان مؤمنان است و امری ظاهری نیست و به همین سبب، دعا بخشی از حق برادر بر برادر است، اگرچه این دعا پنهانی باشد.(1)

ص:80

ص:81

نیک بردن می فرماید: «وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّن ِّ فِی کافَّتِهِمْ ؛ (بار خدایا! مرا بر آن دارکه) درباره همه دوستان و همسایگانم گمان نیک داشته باشم ».(1)

گمان نیکو به این معنا نیست که انسان اسرار خود را به آنان بازگوید و آنان را محرم خود قرار دهد؛ چراکه امکان دارد روزی آنان دشمن انسان گردند و رازهای او را فاش سازند. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «لَمْ اَثِقْ بِهِمْ رَبِّ فِی السِّتْرِ عَلَی ََّ؛ پروردگارا! من به ایشان (همسایه و خویشاوند) در رازپوشی بر خود اعتماد نکردم». (2)

ص:82

است برای گسترش رابطه دوستی، دوستان و همسایگان با هم فروتن باشند. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَأُلِینُ جانِبِی لَهُمْ تَواضُعاً؛ و با آنان از روی تواضع به نرمی سر کنم».(1)

ص:83

ما بهترین امکانات و خالصانه ترین راهنمایی ها و مشاوره ها را برای نزدیکان و به ویژه خانواده خود فراهم می کنیم. پس با دیگران (دوستان و همسایگان) نیز باید این گونه باشیم و آنها را مانند خویشتن بدانیم. امام صادق علیه السلام این امر را یکی از حقوق واجب برادر مؤمن ذکر می کند:

لِلْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ سَبْعَةِ حُقُوقٍ واجِبَةٍ لَهُ مِنَ اللهِ عَزَّ وَ جَل َّ وَ اللهُ سائِلُهُ عَمّا صَنَعَ فِیها... وَأَنْ یحِبَّ لَهُ ما یحِب ُّ لِنَفْسِهِ .(1)

مؤمن بر گردن دیگر مؤمن هفت حق واجب از خداوند دارد و خداوند از او درباره آنچه در این زمینه انجام می دهد، بازخواست می کند:... (یکی از آنها) آنچه برای خود می پسندد، برای او نیز بپسندد.

برای همسایه نیز تعبیر مشابهی در روایات آمده است . امام صادق علیه السلام می فرماید:

در کتاب امیرالمؤمنین علی علیه السلام خواندم که رسول خدا صلی الله علیه و اله نوشته ای بین مهاجر و انصار و هرکسی از اهل مدینه که به آنها ملحق می شد، می نوشت که این جمله در آن این است :

وَ إِن َّ الجارَّ کَالنَّفْسِ غَیرَ مُضارٍّ وَلاآثِمٍ وَ حُرْمَةُ الجارِّ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ.(2) همسایه مانند خود انسان است، به اندازه خودش لازم است رعایت حال او شود و از وی حفاظت به عمل آید، مگر همسایه ای که برای همسایه ضرر داشته باشد و در حق همسایه به جرم و جنایت و

ص:84

خیانت آلوده شود و احترام و ارزش همسایه به سان احترام پدر و مادر است .(1)

ص:85

عیادت بیماران در اسلام کاری بسیار دقیق است و انسان باید در این کار مواردی را رعایت کند که دو مورد را به عنوان نمونه ذکر می کنیم :

ص:86

ص:87

یکی از راه های جویا شدن از دوست و همسایه، احسان و هدیه دادن به اوست که امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَ أَنْ نَتَعاهَدَ جِیرانَنَا بِالْإِفْضالِ والْعَطِیة ؛ و با احسان و عطا از همسایگانمان جویا شویم ».(1)

کار نیک و هدیه دادن اگرچه کوچک باشد، ولی صادقانه و خالصانه، به دوست و همسایه نشان می دهد که انسان به یاد اوست . امام صادق علیه السلام به تمام افراد نزدیک، از جمله خویشاوندان و دوستان و همسایگان به دیدار یکدیگر و هدیه دادن سفارش می فرماید:

یا أَهْلَ الْقَرابَةِ تَزاوَرُوا وَلا تَجاوَروُا تَهادّوْا فَإِن َّ الْهَدِیةَ تَسُلُّ السَّخِیمَةَ وَ الزِّیارَةَ تُثْبِتُ الْمَوَدَّةَ .(2)

ای افراد نزدیک به یکدیگر، به زیارت هم بروید و به هم ستم نکنید و هدیه بدهید؛ زیرا هدیه کینه را از بین می برد و دیدار یکدیگر، مودّت بین شما را پایدار می کند.

ص:88

و به یاد خداوند بیندازد. امام سجاد علیه السلام فرمود: «اگر دوستتان بیمار شد، به عیادت او بروید.»(1)

البته شاید فهماندن برخی مسائل مانند رازپوشی، برای کودکان در این سنین، دشوار و خارج از درک آنان باشد و پی آمدهای زیان بارتری به دنبال آورد. برای مثال، کودک، اشتباه دوست خود را در کاری غیراخلاقی مانند دادن فیلم مبتذل، به دلیل رازپوشی بیان نکند.

2. در برخی شبکه ها مانند شبکه 3 سیما یا شبکه جوان رادیو که مخاطبان نوجوان و جوان زیادند، همچنین در شبکه های برون مرزی در زمانی مناسب، مثلاً نزدیک پخش مسابقه ای ورزشی یا در برنامه ای کوتاه و چندقسمتی، ویژگی های دوست خوب و چگونگی ارتباط با او از احادیث بیان شود. مانند: دلجویی، رفع نیازمندی های آنان، رازپوشی، جویاشدن از حال آنان و... . عنوان هایی مانند «صمیمانه» و «دوست حقیقی» می تواند برای این برنامه ها مناسب باشد.

3. با افرادی که دوستان خوبشان به آنها در زندگی کمک کرده (هدایت به مسجد، کمک کردن در درس و...) و موفق شده اند، گفت وگو شود. در ادامه، ویژگی های دوست خوب و چگونگی ارتباط با او از سخنان امام معصوم علیه السلام بیان شود.

همچنین پیشنهاد می شود برای آشنایی بیشتر نوجوانان با مسجد، برنامه ای درباره مساجد به ویژه دوستی ها در مساجد با نام هایی مانند «با بچه های مسجد» و «دوستی در خانه دوست» تهیه شود و با برگزیدگان کانون ها و پایگاه های مساجد و هیئت های مذهبی جوانان در استان ها و

ص:89

شهرهای مختلف، صمیمانه (و دور از فضای ساختگی) گفت وگو و شور و نشاط علمی، ورزشی و صمیمیت این عزیزان نشان داده شود. لازم است مخاطب اصلی این برنامه ها کودکان و نوجوانان باشند تا در انتخاب نخستین دوستان، الگوی درست انتخاب به آنان آموزش داده شود. می توان برخی برنامه ها نظیر «مسابقه محله» را در جمع بچه های مسجد اجرا کرد.

4. در فیلم ها و مجموعه ها، الگوی درست ارتباط با همسایگان و دوستان نشان داده شود. خانم همسایه، با آنکه عیب های همسایه خود را می داند، از بازگوکردن آن به دیگران خودداری می کند، همسایه ای با وجود تحصیلات بالا (و حجاب برتر) در مقابل دیگر همسایه ها متواضع است، به مشکلات آنها رسیدگی و از آنان دلجویی می کند.

ص:99

امام سجاد علیه السلام در حدیثی، یکی از حقوق کهن سالان را احترام به ایشان می داند و می فرماید: «وَ أَمَّا حَقُّ الْکَبِیرِ، فَإِن َّ حَقَّهُ تَوْقِیرُ سِنِّهِ ؛ حق فرد سال خورده [و کهن سال] آن است که سال خوردگی او را احترام گذاری ».(1)

این احترام گذاشتن برکت های اخروی و دنیوی فراوانی دارد. انس بن مالک می گوید:

أَوْصانِی رَسُولُ اللهِ9 بِخَمْسِ خِصالٍ فَقالَ فِیهِ وَ وَقِّرِ الْکَبِیرَتَکُن ْ مِنْ رُفَقائِی یوْمَ القِیامَةِ. (2)

رسول الله صلی الله علیه و اله مرا به پنج چیز توصیه فرمود. یکی از آنها این بود که به پیرمردان یا پیرزنان امت احترام بگذارید تا در قیامت از دوستان من باشید.

امام سجاد علیه السلام در ادامه حق سال خوردگان، نمونه هایی از احترام به آنان را نیز بیان می کند:

ص:91

ص:92

«وَ أَمَّا حَقُّ الصَّغِیرِ فَرَحْمَتُهُ ؛ حق خردسال آن است که با او مهربانی کنی ».(1)

روش رسول الله صلی الله علیه و اله چنان بود که اگر از کوچه و بازار می گذشت، کودکان با دیدن حضرت به وجد می آمدند و گاه حضرت را برای شرکت در بازی دعوت می کردند. کار کودکان نشان از مهربانی پیامبر در برخورد با خردسالان دارد. این مهر ورزیدن نیز در فطرت انسانی ریشه دارد که پیامبر و امامان علیه السلام، کمال آن را داشتند. نبودن این دوستی ها ناشی از کمبودی در روح انسان است .(2)

ص:93

پنج چیز است که تا لحظه مرگ آنها را ترک نمی کنم ... یکی سلام کردن به کودکان است، تا اینکه پس از من (در میان مسلمانان) سنت شود.

ص:94

برخی نمازگزاران با مشاهده نونهالان در صف های نماز جماعت به سرعت واکنش منفی نشان می دهند و با عصبانیت آنان را از اجتماع نمازگزاران کنار می زنند یا از مسجد بیرون می کنند. این برخوردهای غلط که از سر ناآگاهی رخ می دهد، روحیه مذهبی کودکان را ضعیف و آنان را به تکرار اعمال مذهبی و رفتن به مراکز عبادی بی میل می کند. سزاوار است توصیه معصومان را در این موارد عمل کنیم.

جابر می گوید: از امام باقر علیه السلام درباره کودکانی پرسیدم که در نماز جماعت شرکت کرده اند. حضرت فرمود: «آنان را در نماز، به صف های آخر واپس نزنید بلکه (با ایستادن بزرگ ترها) در میانشان جدایی بیفکنید».(1)

2. سالمندان

الف) احترام به سالمندان و در فیلم ها، سریال ها، مجموعه ها و برنامه های کودکان و نوجوانان و برنامه های برون مرزی به تصویر کشیده شود. این موضوع می تواند در سریال های ماه رمضان، یکی از محورها باشد.

ب) در گزارش های خبری بعد از گفت وگو با سالمندان و جویا شدن از نظر مردم و جوانان درباره این گروه، حدیث های مطرح شده درباره احترام به آنان آورده شود.

ص:95

حضرت زین العابدین علیه السلام از فقر و تنگ دستی به خداوند پناه می برد: «أَعُوذُ بِکَ مِنْ ضَنْکِ الْمَعاشِ؛ خدایا! به تو پناه می برم از زندگی سخت ».(1)

حضرت از خداوند می خواهد که زندگی اش با تنگ دستی همراه نباشد: «وَ لا تَجْعَلْ عَیشی کَدًّا کَدّاً؛ و زندگی ام را سخت و دشوار قرار مده .»(2) «وَلا أَفْتَقِرَن َّ وَ مِنْ عِنْدِکَ وُسْعِی؛ و بی چیز و نیازمند نگردم که گشایش (زندگی ) من از تو است .»(3) و ایمن ماندن از آبروریزی به دنبال فقر را درخواست می کند: «وَ لا تَبْتَذِلْ جاهِی بِالْإِقْتارِ فَأَسْتَرْزِقَ أَهْلَ رِزْقِکَ ؛ و ارجمندی ام را به تنگ دستی خوار مگردان ؛ آن سان که از روزی خورانت روزی بخواهم «.(4)

همان گونه که دیدیم، حضرت امام سجاد علیه السلام، خطر بزرگی را در ثروتمندی گوشزد می کند که مسلمانان باید مراقب آن باشند، درحالی که خواهان زندگی راحت و تجارت پربرکت نیز هستند:

أَلَّلهُم َّ ارْزُقْنِی مِنْ فَضْلِکَ مالاً طَیباً کَثِیراً فَاضِلاً لایطْغِینِی وَ تِجارَةً نامِیةً مُبارَکَةً لاتُلْهِینِی .(5)

خدایا! از فضلت به من مال پاک و زیاد تمام نشدنی روزی کن که مرا به طغیان واندارد و تجارت پرسود پربرکتی عطا کن که مرا به سرگرم شدن به دنیا واندارد.

أَللَّهُم َّ إِنِّی اَسْأَلُکَ خَیرَ الْمَعِیشَةِ، مَعِیشَةً أَقْوی بِها عَلی جَمِیع ِ حاجاتِی وَ أَتَوَصَّلُ بِها اِلَیکَ فِی حَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی آخِرَتِی مِنْ غَیرِ أَنْ تُتْرِفَنِی فِیها فَأطْغی أوْ تُقَتِّرَها عَلَی ََّ فَاَشْقی .(6)

ص:96

خدایا! از تو بهترین زندگانی را می خواهم، آن زندگانی که بر ادای تمام نیازهایم قادر باشم و به وسیله آن به تو در زندگی دنیا و آخرتم اتصال یابم ؛ بدون آنکه مرا نازپرورده سازد که با آن طغیان کنم یا بر من سخت شود تا بدبخت گردم .

وَ ازْ دِعَنِّی مِنَ المالِ ما یحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْتَأَدِّیاً إِلی بَغْی أَوْ ما أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیاناً.(1)

و مالی را که برایم خودپسندی پیش آورد یا به ستمگری برساند یا در پی آن دچار سرکشی شوم، از من دور ساز.

وَ لا تَفْتِنِّی بِالسَّعَةِ وَ امْنَحْنِی حُسْنَ الدَّعَة ِ وَ لا تَجْعَلْ عَیشِی کَّداً کَدّاً.(2)

(بار خدایا) به وسعت مال آزمایشم مکن و از آسایش در زندگی برخوردارم کن و معیشتم را دشوار مکن .

در این فرازها، حضرت امام سجاد علیه السلام به خطر نافرمانی و سرکشی در ثروت زیاد اشاره می کند.

«باید گفت امتحان خداوند در گشایش مال، حتمی و اجتناب ناپذیر است . امام سجاد علیه السلام برای آنکه در معرض امتحانات سنگین قرار نگیرد، از خداوند می خواهد که به او ثروت زیاد ندهد تا با آزمایش های سخت باری تعالی مواجه نگردد. این فراز برای عموم مردم بسیار آموزنده است، آن حضرت با آنکه معصوم است، برای آنکه در مضیقه امتحان واقع نشود، از خداوند می خواهد به او بیش از اندازه ثروت ندهد، اما بعضی از افراد عادی در حال تهی دستی می گویند: اگر خداوند به ما ثروت عنایت کند، چنین و چنان می نماییم و به خوبی انجام وظیفه

ص:97

می کنیم . ممکن است در آن موقع از روی خلوص و پاکی سخن بگویند، اما نمی دانند ممکن است ثروت، افکارشان را عوض کند و بر اثر امتحان مالی سقوط کنند».(1)

کسی که دل بسته و شیفته ثروت شود، کمتر به درگاه الهی روی می آورد. از نظر اجتماعی نیز از رسیدگی به حال محرومان و مستمندان، پرداخت زکات، انجام کارهای عام المنفعة و گاه به دلیل بخل و علاقه به دنیا، از رفاه خانواده خود نیز باز می ماند و به اندوختن سکه، دل خوش می دارد.

در نگاه امام سجاد علیه السلام، فقر و تهی دستی، ناپسند است و به کار و تلاش و ایجاد زندگی که در آن، نیازهای روزانه انسان برطرف شود، دستور داده می شود. بهتر است انسان همیشه در حال تعادل بماند.

از امام سجاد علیه السلام در بیان دل نبستن به مال دنیا نقل شده است که حضرت وقتی دید فقیری گریه می کند، فرمود: «لَوْ أَن َّ الدُّنْیا کَانَتْ فِی کَفِّ هذا ثُم َّ سَقَطَتْ مِنْهُ ما کانَ ینْبَغِی لَهُ أَنْ یبْکِی ؛ اگر تمام دنیا در دست این فرد بود و از بین می رفت، سزاوار نبود که گریه کند».(2)

ص:98

اگرچه بی نیازی از مردم فقط در کارهای اقتصادی نیست و در عرصه مقام و... نیز مطرح است، این لفظ بیشتر در موارد اقتصادی به کار می رود. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَأَغْنِنِی وَ أَوْسِعْ عَلَی َّ فِی رِزْقِکَ ؛ و مرا (از دیگران ) بی نیاز فرما و روزی ات را بر من گشایش ده .»(1) و در فرازی دیگر آمده است:

وَ مَنْ تَوَجَّهَ بِحاجَتِهِ إِلی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَوْجَعَلَهُ سَبَبَ نُجْحِها دُونَکَ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلْحِرْمانِ وَاسْتَحَق َََّ مِنْ عِنْدِکَ فَوْتَ الْإِحْسان ِ. (2)

و هرکس برای حاجت خود به یکی از آفریدگانت روی آورد یا جز تو را سبب برآمدن آن حاجت قرار دهد، به نومیدی گراییده و سزاوار احسان نیافتن از تو گردیده است .

در بعضی فرازها، امام واگذار نکردن امور خود به دیگران را از خداوند می خواهد:

وَ لا تَکِلْنِی إِلی خَلْقِکَ بَلْ تَفَرَّدَ بِحاجَتی وَ تَوَل َّ کِفایتی.(3)

و مرا به خلق خویش وامگذار، بلکه بی واسطه خواسته ام را برآور و خود، کارساز من باش .

إِنْ وَکَلَتِنی إِلی خَلْقِکَ تَجَهَّمُونِی وَ إِنْ أَلْجَأْتَنِی إِلی قَرابَتِی حَرَمُونِی وَ إِنْ أعْطَوْا أَعْطَوْا قَلِیلاً نَکِداً وَ مَنُّوا عَلَی َّ طَویلاً وَ ذَمُّوا کَثِیراً.(4)

و اگر مرا به خلق خویش واگذاری، روی در هم کشند و اگر به اقوامم حوالت دهی، محرومم سازند و اگر عطا کنند، عطایی اندک و پردردسر دهند و بر من منّت فراوان نهند و نکوهش بسیار کنند.

ص:99

بزرگان گفته اند:

کسی که معتقد باشد خود یا دیگری (غیر از خداوند) می تواند بدون نیاز به خداوند خواسته اش را برآورد، خدا امور او را به خود یا به دیگری واگذار می کند.(1)

از سوی دیگر باید توجه داشت در فرازهای دیگر، گویی بعضی از افراد استثنا شده اند:

وَ لابِی إِلَیهِمْ حاجَةً بَلِ اجْعَلْ سُکُون قَلْبِی وَ أُنْسَ نَفْسِی وَ اسْتِغْنائِی وَ کِفایتِی بِکَ وَ بِخِیارِ خَلْقِکَ. (2)

(بار خدایا) مرا به آنان (کافران و فجار) محتاج مکن، بلکه آرامش دل و آسایش جان و بی نیازی و انجام گرفتن کارهایم را تنها به خود و به بندگان نیکوکارت منحصر فرمای .

مردی نزد امام سجاد علیه السلام گفت : «خدایا مرا از خلقت بی نیاز کن .» حضرت فرمود: «این گونه نیست؛ زیرا مردم به یکدیگر نیاز دارند، بلکه بگو: «خدایا مرا از بندگان بد خود بی نیاز کن «.(3)

و در فرازی دیگر می فرماید: «أَعْطِنی مِنْ ذلِکَ یا إِلهِی غِنی عَنْ شِرارِ خَلْقِکَ ؛ خدایا! به خاطر این عمل، مرا از بندگان بدکردار خود بی نیازی عطا کن».(4)

اگر معنی «غنا» را تقاضا نکردن از دیگران بدانیم، با توجه به دعاهای صحیفه سجادیه، می توان گفت آنچه نهی شده، واگذاری کامل کارها به غیرخداوند است. نظر صحیح آن است که در صورت نیاز، باید برای رفع نیاز نزد افرادی رفت که از بندگان خوب خداوند باشند

ص:100

و خود را وابسته به خداوند و وسیله ای برای برآورده ساختن نیاز افراد می دانند، نه بندگان بدکرداری که بزرگواری انسان را در رفع نیازش، به خطر می اندازند.

نکته ای که نباید فراموش کرد، این است که هرچند درخواست کردن از خداوند یا بندگان نیک او برای رفع نیاز مطلوب است، سیره معصومان این بود که افراد نیازمند را به کار و تلاش دعوت می کردند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

جاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِی فَقالَ : ما طَعِمْتُ طَعاماً مُنْذُ یوْمَینِ، فَقالَ : عَلَیکَ بِالسُّوقِ إِلی أَنْ قالَ : مَنِ اسْتَغْنی أَغْناهُ اللهُ وَ مَنْ فَتَحَ عَلی نَفْسِهِ بابَ مَسْأَلَةً فَتَحَ اللهُ عَلَیهِ سَبْعِینَ باباً مِنَ الْفَقْرِ لایسُدُّ أَدْناها شَی ءٌ.(1)

مردی پیش پیامبر آمد و گفت : از دو روز پیش غذا نخورده ام. حضرت فرمود: بر تو باد به تجارت کردن (تا آنجا که فرمود) هرکس طلب بی نیازی از مردم کند، خداوند او را بی نیاز می گرداند و هرکس بر روی خود درِ سؤال کردن را بگشاید، خداوند بر او هفتاد در از فقر را می گشاید که کمترین آن را چیزی پر نمی کند.

ص:101

باید راه دیگری جست . یکی از مؤثرترین راه های بی نیازی از دیگران، قناعت پیشگی است.

در روایت ها و دعاها، معصومان علیه السلام از خداوند می خواهند که در زندگی در درجه «کفاف» باشند. در صحیفه سجادیه درباره قناعت پیشگی گاهی واژه «کفاف » و گاهی «کفایت » آمده است: «(نَعُوذُ بِکَ )... مِنْ فِقْدان ِ الْکَفافِ ؛ (خدایا! به تو پناه می بریم )... از نیافتن روزی به اندازه نیازمندی ».(1)

امام سجاد علیه السلام برای رهایی از ذلت دَین داشتن به دیگران نیز می فرماید: «وَ أَجِرْنِی مِنه ُ بِوُسْعٍ فاضِلٍ أَوْ کَفافٍ واصِل ٍ؛ (بار خدایا) مرا به توانگری بسیار یا روزی به اندازه حاجت و نیازمندی (همیشه، از ذلّت دَین ) برهان «.(2)

پیامبر گرامی اسلام نیز از خداوند درخواست می کند: «أَللّهُمَّ اجْعَلْ قُوتَ آلِ مُحَمَّدٍ کَفافًا؛ خدایا! روزی آل محمد را به قدرکفاف قرار ده...».(3)

در تعریف کفاف گفته اند: «آن چیزی است که زیادتر از حدش نباشد و به قدر حاجت و نیاز باشد، چنان که صاحبش را از طلب و اظهار نیاز به دیگران بازمی دارد».

در دعایی از صحیفه سجادیه آمده است: «أَللَّهُم َّ ارْزُقْنی الْکَفاف َ؛ خدایا! به من کفاف روزی کن »؛ یعنی نه آن قدر روزی ام زیاد باشد که دچار طغیان شوم و نه آن قدر کم باشد که به سختی و مشقت افتم .(4)

ص:102

در برخی فرازها، امام «کفایت» در زندگی را درخواست می کند: «أَللّهُمَّ إِنَّما یکْتَفِی الْمُکْتَفُونَ بِفَضْلِ قُوَّتِکَ»بار خدایا! جز این نیست که بی نیازان به فضل قوّه تو (از غیر تو) بی نیازند.»(1) یا «وَ تَوِّجْنِی بِالْکِفایةِ ؛ و سرم را به تاج بی نیازی بپوشان ».(2)

«یکی از معانی کفایت، بی نیازی است و زمانی گفته می شود که بی نیازی از غیر تحقق یابد».(3)

ذکر «تاج » برای کفایت، کنایه از بزرگ و محترم داشتن و بزرگواری است که اگر غنی هم نباشد، دارای تعفّف و باز ایستادن از سؤال و استغنای از خلقت است که مردم ایشان را بزرگ و محترم می پندارند.(4)

کسی که به کفایت دست یابد، زندگی او با بقیه تفاوت دارد؛ زیرا زندگی در حدّ کفایت به معنی دارایی و ثروت هنگفت و ذخیره های زر و زیور نیست. بنابراین، آن کس که بیشتر از همه می اندیشد باید در پناه پول به آسایش برسد، پس از گذراندن سختی ها و رسیدن به خواسته هایش درمی یابد که آرامش، در پناه خیال تهی و نادرست او نیست و اگر هزاران برابر این داشته باشد، ولی امنیت روحی و آرامش دل و جان نداشته باشد، هرگز سر بر بالین آسایش نخواهد گذاشت معنای سخن امام

ص:103

سجاد علیه السلام که فرمود: «إِنَّما یکْتَفِی الْمُکْتَفُونَ بِفَضْلِ قُوَّتِکَ « در آرامش زیستن و در پناه کفایت حضرت ربوبی بوده است.(1)

ص:104

رسیدن به سعادت همیشگی است و فرد قانع، اندیشه ای آرام و دور از اشتغال دارد که آسوده به کارهای خود می پردازد».(1)

طمع، به معنای تمایل نفس به چیزی از روی آرزوی شدید و آزمندی است .(2) حرص، زیاده روی در آزمندی و میل و اراده است (3) و قناعت نکردن، انسان را به سوی حرص و طمع سوق می دهد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «وَ کُلَّمَا نَقَصَ مِنَ الْقَناعَة ِ زادَ فِی الرَّغْبَةِ؛ هرچه قناعت کمتر باشد، رغبت انسان (حرص و طمع ) زیادتر می شود».(4)

قناعت اگر در همه امور زندگی (پوشاک، خوراک، شهوت، تمایلات نفسانی، ثروت و...) صورت بگیرد، ریشه طمع و شهوت و هواهای نفسانی قطع می شود و با آسایش خاطر و توجه کامل می توان به امور معنوی پرداخت. (5) در مقابل، حرص و طمع، انسان را نیازمند می کند تا آنجا که حاضر می شود از آبرو و کرامت نفس بگذرد و به دیگران اظهار نیاز کند، ولی با قناعت، انسان تا حد ممکن، به اظهار نیاز به دیگران روی نمی آورد.

امام سجاد علیه السلام دوری از طمع و اظهار نیاز به مردم را این گونه توصیف می کند:

ص:105

رَأَیتُ الْخَیرَ کُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِی قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فِی أَیدِی النّاسِ وَ مَنْ لَمْ یرْجُ النّاسَ فِی شَی ءٍ وَ رَدَّ أَمْرَهُ إِلَی اللهِ عَزَّوجَل َّ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ اسْتَجابَ اللهُ عَزَّوَجَل َّ لَهُ فِی کُل ِّ شَی ءٍ. (1)

تمام خیر و نیکی را دیدم که در بریدن طمع از دست مردم است و هرکس هیچ امیدی به مردم نداشته باشد و امرش را در هرکاری به خدای _ عزّوجل ّ_ واگذارد، خداوند در هر خواسته ای او را اجابت می کند.

امام سجاد علیه السلام نیز از پیامدهای ویرانگر حرص و طمع، به خداوند پناه می برد و می فرماید: «أَعُوذُبِکَ مِنَ الطَّمَعِ وَ...؛ خدایا! از طمع ورزی، به تو پناه می برم.»(2) و در جای دیگر می فرماید: «وَ اَعِذْنِی... مِنْ َهَلَعِ أهْلِ الْحِرْصِ ؛ خدایا! مرا از حرص آزمندان پناه ده ».(3)

ص:106

برآوردن حاجت نیازمندانشان پیش از آنکه لب به سؤال بگشایند.»(1) پس باید قبل از آنکه کرامت نفسشان تهدید شود، به حال آنان رسیدگی کرد.

نراقی در جامع السعادات می گوید:

ضدّ بخل، سخاوت است و آن از میوه های زهد است، چنان که بخل میوه دوستی دنیاست . پس سزاوار است که هر پوینده راه آخرت اگر دستش از مال تهی است، قناعت ورزد و اگر ثروت و مالی دارد، سخاوت و نیکوکاری پیشه کند و شکی نیست که جود و سخا از شریف ترین صفات و برترین اخلاق انسانی به شمار می رود و یکی از ریشه های رستگاری است و مشهورترین اوصاف پیغمبران و معروف ترین اخلاق فرستادگان الهی است و آنچه در ستایش آن رسیده، از شماره بیرون است .(2)

از حضرت امام حسین علیه السلام در بیان آثار بخشندگی نقل شده است :

مَنْ جادَ سادَ وَ مَنْ بَخِلَ رَذِلَ وَ إِن َّ أَجْوَدَ النّاسِ مَنْ أَعْطی مَنْ لایرْجُوهُ . (3)

کسی که بخشندگی کند، سیادت و بزرگی می یابد و آن که بخل ورزد، خوار می شود و بخشنده ترین مردم کسی است که به آنکه امید بخشندگی به او ندارد، عطا و بخشش کند.

کسی که با دیگران سخاوت مندانه رفتار کند، مردم به او احترام می گذارند، ولی بخیل در نظر مردم، بی ارزش می شود.

ص:107

پیامبر اسلام در بیان فضیلت انسان سخی و بدبختی انسان بخیل این گونه می فرماید:

إِن َّ السَّخِی قَرِیبٌ مِنَ اللهِ قَرِیبٌ مِنَ النّاسِ قَرِیبٌ مِنَ الْجَنَّة ِ بَعِیدٌ مِنَ النّارِ وَ إِن َّ الْبَخِیلَ بَعِیدٌ مِنَ اللهِ بَعِیدٌ مِنَ النّاسِ بَعِیدٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِیبٌ مِنَ النّارِ.(1)

فرد سخاوتمند به خداوند نزدیک است و نزد مردم نیز قرابت و محبوبیت دارد و به بهشت نیز نزدیک است، ولی از جهنم دور است (و در مقابل) فرد بخیل از خداوند و مردم و بهشت دور و به جهنم نزدیک است .

امام سجاد علیه السلام از پی آمدهای بخل به خداوند پناه می برد: «أَللَّهُم ََّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ ... الْبُخْلِ؛ خدایا! به تو پناه می برم از... بخل ».(2)

ص:108

خداوند در سوره حدید می فرماید: «مَنْ ذَا الَّذِی یقْرِض ُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَه ُ لَه ُ وَلَه ُ أَجْرٌ کَرِیم ٌ؛ آن کیست که چیز خوبی به خدا قرض دهد و خدا آن را برایش مضاعف کند و برای او پاداش پرارزشی است». (حدید: 11)

تعبیر «قرضاً حسناً» در این آیه ها به این حقیقت اشاره می کند که وام دادن، چندگونه است که بعضی را وام نیکو و بعضی دیگر را وام کم ارزش یا حتی بی ارزش می توان شمرد.(1) به راستی، تعبیر عجیبی است؛ خدایی که بخشنده تمام نعمت هاست و همه وجود ما همواره از دریای بی پایان فیض او بهره می گیرد و برای اوست، ما را صاحبان اموال شمرده و در مقام گرفتن وام از ما برآمده است. همچنین برخلاف وام های معمولی که عین همان مقدار را بازپس می دهند، او چندین برابر، گاه صدها و گاه هزار برابر بر آن می افزاید. وعده «اجر کریم » نیز می دهد که پاداشی است بزرگ و جز خدا ارزشش را نمی داند.(2)

با این همه کسانی هستند که در عین داشتن توانایی مالی در یاری رساندن به دیگران بخل می ورزند. امام سجاد علیه السلام می فرماید:

أَللَّهُم َّ سَأَلْتَ عِبادَک َ قَرْضاً مِمّا تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَیهِمْ وَ ضَمِنْتَ لَهُمْ مِنْهُ خَلَفاً وَ وَعَدْتَهُمْ عَلَیهِ وَعْداً حَسَناً فَبَخِلُوا عَنْکَ.(3)

خدایا! از بندگانت قرضی خواستی که با آن تفضلی بر آنان کردی و به خاطرش ضمانت ثواب و وعده نیکو به آنان دادی، ولی آنان بخل ورزیدند.

ص:109

ص:110

إِذا أَرَدْتَ أَنْ یطَیبَ اللهُ مِیتَتَکَ وَ یغْفِرَ لَکَ ذَنْبَکَ یوْمَ تَلْقاهُ فَعَلَیکَ بِالْبِرِّ وَ صَدَقَةِ السِّرِّ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَإِنَّهُنَّ یزِدْنَ فِی الْعُمُرِ وَ ینْفِینَ الْفَقْرَ وَ یدْفَعْنَ عَنْ صاحِبِهِن َّ سَبْعِینَ مِیتَةَ سَوْءٍ. (1)

چون خواستی که خداوند مرگت را راحت سازد و گناه تو را هنگامی که نامه اعمال خود را می بینی، ببخشاید، پس باید نیکی کنی و صدقه پنهانی بدهی و با خویشاوندان ارتباط داشته باشی ؛ زیرا آنها عمر را افزون می سازند و فقر را از بین می برند و از صاحب خود هفتاد مرگ بد را دفع می کنند.

در روایات معصومان علیه السلام، صدقه دادن، راه درمان بخل معرفی شده است .

امام علی علیه السلام می فرماید: «عَلَیکَ بِالصَّدَقَةِ تَنْجُ مِنْ دَناءَةِ الشُّحِ ّ؛ بر تو باد به صدقه دادن تا از پستی بخل نجات یابی ».(2)

نقل شده است وقتی امام زین العابدین علیه السلام از دنیا رفت، صد خانه از اهالی مدینه را پیدا کردند که حضرت نیازهایشان را برآورده می ساخت.(3)

صدقه دادن نمونه های مختلفی دارد که در روایات به برخی از آنها مانند دادن لباس و غذا اشاره شده است . امام سجاد علیه السلام می فرماید:

ص:111

مَنْ کانَ عِنْدَه ُ فَضْلُ ثَوْبٍ فَعَلِمَ أَنَّهُ بِحَضْرَتِهِ مُؤْمِنٌ یحْتاجُ اِلَیهِ فَلَمْ یدْفَعْهُ إِلَیهِ أَکَبَّهُ اللهُ فِی النّارِ عَلی مَنْخِرَیهِ .(1)

کسی که لباس اضافه بر نیاز خود داشته باشد و بداند که در حال حاضر مؤمنی به آن لباس نیاز دارد و آن را به او ندهد، خداوند او را با صورت در آتش می اندازد.

رسیدگی به نیازمندان تا آنجاست که حتی یکی از شرط های قبولی نماز، خوانده شده است . امام صادق علیه السلام از قول خدای تعالی می گوید:

إِنَّما أَقْبَلُ الصَّلاة َ لِمَنْ ... یطْعِمُ الْجائِعَ وَیکْسُو الْعارِی َ... .(2)

همانا نماز را از کسی قبول می کنم که ... گرسنگان را غذا دهد و افرادی را که لباس ندارند، لباس بپوشاند... .

ص:112

حضرت زین العابدین علیه السلام در این روایت بر احترام نهادن به تهی دستان تأکید می کند.

«تحقیر فقرا یا با سخنی است که آنان ناپسند می دارند یا با مسخره کردن آنان، یا با کاری که مستلزم اهانت به آنان است و یا با ترک سخن یا ترک کاری است که موجب اهانت به آنان بشود و امثال این موارد که از نظر عقل و شرع قبیح است «.(1)

ابن عباس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل می کند:

مَنْ أَهان َ فَقِیراً مُسْلِماً مِنْ أَجْلِ فَقْرِهِ وَ اسْتَخَف َّ بِهِ فَقَدِ اسْتَخَف َّ بِحَق ِّاللهِ وَ لَمْ یزَلْ فی مَقْتِ اللهِ عَزَّوَجَل َّ حَتّی یرْضِیهُ.(2)

کسی که به فقیر مسلمانی به دلیل فقرش اهانت کند و او را پست شمارد، در واقع، حق خداوند را سبک و پست شمرده و همیشه مورد نفرت خداوند است تا آن فقیر را راضی کند.

یکی از انواع تحقیر، منّت گذاردن است. کسی که به نیازمندی پولی دهد و بخواهد بر او منّت بگذارد، این کمک کردن او، کرامت انسانی فقیر و ثواب صدقه را از بین می برد. امام سجاد علیه السلام به مردم گوشزد می کند که در انجام هر کار خیری از جمله صدقه دادن به مستمندان نباید بر آنان منّت نهاد:

وَ أَجْرِ لِلنّاسِ عَلی یدِی الْخَیرَ وَ لا تَمْحَقْهُ بِالْمَن ِّ.(3)

ص:113

(بار خدایا!) خیر و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز (توانگرم گردان تا به ایشان احسان کنم) و آن را به منت نهادن باطل مفرما.

کمک کردن به فقیران را باید کاری بی ارزش و کوچک دانست و به نیازمند گفت: این کمترین کاری است که می توانم برای شما انجام دهم، چنان که حضرت علی علیه السلام شرایط کمال خدمت به مردم از جمله نیازمندان را این گونه برمی شمارد:

لا یسْتَقِیم ُ قَضاءُ الْحَوائِجِ إِلاّ بِثَلاثٍ : بِاسْتِصْغارِها لِتَعْظُمَ، وَ بِاسْتِکْتامِها لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِیلِها لِتَهْنَأَ. (1)

رفع نیاز افراد فقط با سه چیز پایدار می ماند: با کوچک دانستن آن تا خود، بزرگ نماید. پنهان داشتن آن تا خود، آشکار شود. شتاب در برآوردن آن تا گوارا باشد.

افزون بر رفع نیاز مادی مستمندان، برای رسیدگی به نیاز عاطفی و معنوی باید با آنان دوستی داشت و از آنان دلجویی کرد. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «حَبِّبْ إِلَی َّ صُحْبَةَ الْفُقَراءِ؛ بار خدایا! هم نشینی فقیران را برایم محبوب گردان» .(2)

ص:114

افرادی که از نظر مالی بیشتر در سختی به سر می برند، مهم است و امکان دارد انسان به جای فردی نیازمندتر، به فردی کمک کند که نیاز کمتری دارد یا نیازمند واقعی نیست . امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که راه درست انفاق را به او نشان دهد و به افراد غیرنیازمند بذل و بخشش نکند: «وَ وَجِّه ْ فِی أَبْواب ِ الْبِرِّ إِنْفاقِی؛ و انفاق و خرج کردنم را، در راه های خیر و نیکی بگردان ».(1)

حضرت علی علیه السلام در حدیثی بر سخاوتمندی در موضع نیاز این گونه تأکید می کند: «خَیرُ السَّخآءِ ما صَادَفَ مَوْضِعَ الْحاجَةِ ؛ بهترین سخاوتمندی آن است که در جایی که نیاز است، واقع شود».(2)

ص:115

شناسایی کنند. همچنین آثار و برکات کمک کردن به نیازمندان در برنامه ها نشان داده شود.

3. در فیلم ها و دیگر برنامه ها، لزوم قناعت مطرح شود. لازم است در فیلم ها با پرهیز از تجملات، زندگی افراد، ساده باشد. نشان دادن مبل های گران قیمت، اتومبیل ها و خانه های مجلل و مانند آن در فیلم ها سطح توقع خانواده ها را بالا می برد. گاهی نیز با واقعیت های اجتماعی هماهنگ نیست. گاهی دیده می شود زندگی یک افسر نیروی انتظامی آن چنان مجلل است که با میزان حقوقشان هماهنگی ندارد. در مجموع، لازم است برنامه های مختلف، نمایانگر فرهنگ ساده زیستی و دوری از تجملات باشند.

4. لازم است فرهنگ صرفه جویی و دوری از اسراف به شیوه های مختلف، در فیلم ها و برنامه ها آموزش داده شود. در گزارش های خبری و برنامه خانواده، از مصرف گرایی در کشورهای خارجی، نمونه هایی مطرح شود. در فیلم ها هم می توان این فرهنگ را در مواردی چون خرید لوازم منزل، نوع پذیرایی در مهمانی ها و سفره های افطاری نشان داد.

ص:116

٭ امام علی علیه السلام : «بر تو باد به صدقه دادن تا از پستی بخل نجات یابی». (عیون الحکم والمواعظ، ص333)

5. بیان داستان و حکایت نیز مفید است؛ مانند آنچه در این بخش در جلوه های سخاوت، ذیل بحث ادای دین دیگران، از امام سجاد علیه السلام ذکر شد.

ص:117

ص:118

ص:119

او جان خویش را در انجام فرمان تو به سختی و مشقت واداشت و در این راه، تن خود را آماج (تیرهای) بلا و مصیبت گردانید.

باید گفت مدیر شایسته، نیازمند ویژگی هایی است که بسیاری از آن صفات، از شرح صدر مایه می گیرند، مانند: قاطعیت، رحمت و رأفت، صبر و استقامت، تغافل،(1) چشم پوشی از خطای دیگران، ایجاد وحدت در جامعه، فروتنی و خیرخواهی خالصانه و تعلیم و تربیت افراد.

ص:120

بار خدایا! به وسیله ولی خود آثار و نشانه های دین خود را که ستم کاران تباه کرده اند، زنده گردان و زنگار ستم را از سیمای آیینت به دست وی بزدای.

ایجاد امنیت در جامعه یکی از جلوه های قاطعیت حاکمان است و این امر با مجازات به موقع مجرمان و اجرای حدود الهی در جامعه ایجاد می شود. حاکم موفق کسی است که در راه ایجاد امنیت، به خود تردید راه ندهد و از تمام امکانات ملی برای تحقق این امر استفاده کند.

امام سجاد علیه السلام وجود امنیت در جامعه را به شیرینی در مقابل تلخی تشبیه می کند؛ یعنی وجود امنیت در جامعه، شیرینی و شادکامی را برای مردم به ارمغان می آورد؛ «(وَ أَبْدِلْنِی ) مِنْ مَرارَةِ خَوْفِ الظّالِمِینَ حَلاوَةَ الْأَمَنَةِ؛ و تلخی ترس از ستم کاران را به شیرینی ایمن بودن (از ایشان ) تبدیل کن «.(1)

ص:121

مُحَمَّدٍ... إِمام ِ الرَّحْمَةِ؛ بار خدایا! درود فرست بر محمد9 که... پیشوای رحمت و مهربانی است».(1)

امام از خداوند می خواهد که وی را از رحمت و عطوفت الهی بهره مند سازد و به حاکمان برحق نیز سفارش می کند که این گونه باشند تا یکی از راه های رابطه با ولی ّ خدا به سوی مردم گشوده شود: «وَ هَبْ لَنا رَأَفَتَهُ وَ رَحْمَتَهُ وَ تَعَطُّفَهَ وَ تَحَنُّنَهُ؛ رحمت و مهربانی و عطوفت و شفقت او را به ما ببخش ».(2)

همچنین نرم خویی با مردم را از ویژگی های حاکم اسلامی می داند: «وَ أَلِنْ جانِبَهُ لِأَولیائِکَ ؛ و ولی ّ خود را برای دوستانت نرم (بردبار) گردان ».(3)

در اسلام، مدیر شایسته کسی است که هم قاطعیت داشته باشد و هم رحمت و رأفت و فقط کسی می تواند در عین قاطعیت، نرمش داشته باشد که از شرح صدر و ظرفیت فکری و روحی مناسبی برخوردار باشد.(4)

ص:122

حضرت امام علی علیه السلام این ویژگی را یکی از حقوق مردم بر حاکمان می داند: «فَأَمّا حَقُّکُمْ عَلَی فَالنَّصِیحَةُ لَکُمْ ؛ حق شما بر من آن است که از خیرخواهی شما دریغ نورزم ».(1)

امام سجاد علیه السلام نیز این ویژگی را از شاخصه های حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و اله در مقام حاکم جامعه اسلامی ذکر می کند: «وَ شَغَلَهَا بِالنُّصْحِ لِأَهْلِ دَعْوَتِکَ؛ و در نصیحت و خیرخواهی اجابت کنندگان سر از پا نشناخت».(2)

با نظر به تعریف حکومت و سیاست در اسلام که عبارت است از اداره جامعه برای رسیدن به بهترین هدف زندگی در دو قلمرو فردی و اجتماعی، خیرخواهی، ضرورتی است که بدون آن، مفهومی برای حاکم و سیاست مدار وجود ندارد. حاکم زمانی خیرخواه مردم است که افراد جامعه را اجزا و عناصر شخصیت زمام دار بداند و در نتیجه، خوشی ها و ناخوشی های مردم و تضادهای مختل کننده زندگی در میان آنان را در درون خود احساس نماید.(3) بدیهی است این روحیه، با داشتن ظرفیت فکری و شرح صدر شکل می گیرد و این گونه، مدیر می تواند خود را مانند دیگر اعضای جامعه و بخشی از آنها بداند.

ص:123

یکی دیگر از ویژگی های حاکم اسلامی، ایجاد وحدت بین انواع گروه ها، اقوام و مذاهب یا در سطح کوچک تر، ایجاد وحدت بین افراد روستا یا شهر یا مجموعه زیر نظر حاکم است. این امر پی آمدهای مثبت و گسترده ای در انجام بهتر کارها و قطع طمع دشمنان از آن جامعه دارد. اجرای این امر به شرح صدر نیاز دارد؛ زیرا چنین کسی باید با ظرفیت بالایی در ایجاد وحدت بین افراد و گروه های مختلف که گاه روابط تیره ای نیز بین آنان برقرار بوده است، تلاش کند و با شرح صدر به برنامه ریزی در این امر بپردازد. امام سجاد علیه السلام در ترسیم حکومت حضرت مهدی (عج ) این امر را یکی از ویژگی های آن حکومت برمی شمارد:

أَللَّهُم َّ الْمُمْ بِهِ شَعْثَنا وَاشْعَبْ بِهِ صَدْعَنا وَارْتُقْ بِهِ فَتْقَنا و... .(1)

خدایا! به وسیله او تفرقه ما را به یکی شدن تبدیل کن و اختلاف و شکاف میان ما را از بین ببر و به وسیله او پراکندگی ما را به ارتباط و پیوند تبدیل کن .

ص:124

کسی که در جامعه، مقامی دارد، ممکن است به دلیل احترام های زیادی که از مردم می بیند، دچار خودپسندی شود و تصور کند با خدمتی که به مردم انجام داده است و تقدیرهایی که از او می شود، فرد صالحی است . ازاین رو، امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که در مقابل احترام های زیاد مردم، دچار خودبزرگ بینی نشود و انسان شکسته نفسی باشد:

وَ لاتَرْفَعْنِی فِی النّاسِ دَرَجَةً اِلاّ حَطَطْتَنِی عِنْدَ نَفْسِی مِثْلَهَا.(1)

بار خدایا! در پیشگاه مردم، بر مقام و منزلت من میفزا، مگر اینکه از منزلت و مقام من نزد خودم بکاهی.

ص:125

ص:126

دراین باره می فرماید: «أَللَّهُم َّ ... أَمِتْ بِهِ الْجَوْرَ وَ أَظْهِرْ بِهِ الْعَدْلَ ؛ خدایا! به وسیله امام زمان (عج )، ستم را نابود ساز و عدل را آشکار کن ».(1)

گسترش عدالت در جامعه در پی تقویت شدن ویژگی شرح صدر و ظرفیت روحی بالای حاکم امکان پذیر است تا حاکم بتواند با جور در جامعه مقابله کند و تحت تأثیر خواسته های نابجای افراد قرار نگیرد.

ص:127

وقتی کسی مناسب کاری نیست و شایستگی لازم را برای مسئولیتی ندارد، انواع نافرجامی ها و تباهی ها در جامعه روی می دهد. قرار گرفتن فرد در جایگاهی که شایستگی آن را ندارد، فرد را از اخلاق انسانی دور می کند و آن کس که با حریم های اخلاقی ویران شده کاری انجام می دهد، به راحتی به حریم های فردی، اجتماعی، مادی و معنوی تجاوز می کند و دست تعدی می گشاید.(1)

امیر مؤمنان، علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر درباره لزوم رعایت شایسته سالاری این گونه هشدار می دهد:

وَاجْعَلْ لِرَأْسِ کُل ِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُمْ، لا یقْهَرُهُ کَبِیرُها، وَ لایتَشَتَّتُ عَلَیهِ کَثِیرُها.(2)

بر سر هریک از کارهایت مسئولی از آنان بگمار که نه بزرگی کار او را ناتوان سازد و نه بسیاری آن، وی را پریشان کند.

بنا بر اصل شایسته سالاری، امام سجاد علیه السلام در توصیف حضرت محمد صلی الله علیه و اله می فرماید: «به خاطر خداوند، از نزدیکان خویش که مخالف خداوند بودند، گسست و با بیگانگان مایل به دین نزدیک شد.»(3) حاکم الهی باید این گونه باشد که در انتخاب افراد برای تصدی شغل ها بدون توجه به آشنایی و خویشاوندی، براساس شایسته سالاری و تعهد، آنان را انتخاب و از هرگونه تبعیض دوری کند:

ص:128

وَأَقْصَی الْأَدْنَینَ عَلی جُحُودِهِمْ وَ قَرَّبَ الْأَقْصَینَ عَلی اسْتِجابَتِهِمْ لَکَ وَ والی فِیکَ الْأَبْعَدِینَ وَ عادی فِیکَ الْأَقْرَبِینَ. (1)

... و نزدیکان (خویشان ) را بر اثر انکارشان (تو را) دور گردانید (رشته دوستی را با آنها گسست) و دوران (بیگانگان ) را بر اثر پذیرفتنشان (دین تو را) نزدیک ساخت و در راه تو با دورترین (مردم ) دوستی کرد و به خاطر تو با خویشان دشمنی کرد.

ص:129

ص:130

حقتان پراکنده اید. آنها در راه باطلشان مطیع رهبر خویش اند، اما شما در راه حق خود از رهبرتان سر می تابید.

در کنار سفارش به اطاعت از رهبر صالح، فرمان بری از رهبر ستمگر نهی شده است، تا آنجا که آثار اعمال خوب انسان را از بین می برد. امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و اله به نقل از خداوند می گوید:

لَأُعَذِّبِن َّ کُل َّ رَعِیةٍ فِی الْإِسْلامِ أَطاعَتْ إِماماً جائِراً لَیسَ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَل َّ وَ إِنْ کانَتِ الرَّعِیةُ فِی أَعْمالِهاَ بَرَّةً تَقِیة ً، وَ لَأَعْفُوَن َّ عَنْ کُل ِّ رَعِیة ٍ فِی الْإسْلامِ أَطاعَتْ إِماماً هادِیاً مِنَ اللهِ عَزَّ وَ جَل َّ وَ إِنْ کانَتِ الرَّعِیةُ فِی أَعْمالِها ظالِمَةً مُسِیئَةً. (1)

هر رعیت و فرمان برداری را که در اسلام از رهبر ستمگری که از جانب خداوند نیست، اطاعت کند؛ حتی اگر آن رعیت در کارهایش نیکوکردار و متقی باشد، عذاب می کنم و هر رعیت و فرمان برداری که در اسلام از رهبر هدایت گری که از جانب خدای عزّوجل ّ باشد، اطاعت کند، مورد آمرزش قرار می دهم؛ حتی اگر آن رعیت در اعمالش ظالم و گناهکار باشد.

ص:131

یاران خود جامعه اسلامی را تشکیل و آن را رشد دهد. امام سجاد علیه السلام می فرماید:

أَللَّهُم َّ وَ أَصْحابُ مُحَمَّدٍ خاصَّةً ... اَلَّذِینَ أَحْسَنُوا الصَّحابَةَ وَ أَلَّذِینَ أَبْلَوُا الْبَلاءَ الْحَسَنَ فِی نَصْرِهِ وَ کانَفُوهُ .(1)

بار خدایا! یاران محمد صلی الله علیه و اله به ویژه آنان را که همراه بودن با آن حضرت را نیکو به پایان بردند و آنان که در یاری اش دلیری ها کردند و به یاری او برخاستند [جزا و پاداش بسیار عطا فرما].

حضرت علی علیه السلام در توصیف مردم عوام در مقابل مرفهان جامعه، یاری رسانی آنان به حکومت را از ویژگی هایشان برمی شمرد:

وَ لَیسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِیة ِ أَثْقَلُ عَلَی الْوالِی مَئُونَةً فِی الرَّخاءِ وَ أَقَل ُّ مَعُونَةً لَهُ فِی الْبَلاءِ... مِنْ أَهْلِ الْخاصَّةِ.

هیچ کسی از مردم، تحمیل کننده بار سنگینی بر حکومت و در روزگار سختی، یاری شان کمتر از... خواص (طبقات مرفه جامعه ) نیست .(2)

در جامعه، اسراف کاران با ریخت وپاش های بسیار، هر روز بار سنگینی از گرانی و کمبود بر حاکم تحمیل خواهند کرد و در مقابل این همه تحمیل و فشار که در پی تأمین اسراف کاری هایشان، بر حکومت خواهند داشت، هنگام بلا و پیشامدهای ناگوار، پیش از مردمان مستضعف از معرکه کنار خواهند کشید. در مقابل،

ص:132

مستضعفان هنگام جنگ و مشکلات، صبورتر و قانع تر می شوند و تا آنجا که بتوانند، از کمک و یاری نیز دریغ نخواهند کرد.(1)

ص:133

ص:134

ص:135

ص:136

9.انصاریان، حسین، دیار عاشقان، تهران، پیام آزادی، 1369.

10.باقریان، احمد، آشنایی با صحیفه سجادیه، تجلی پیام عاشورا، قم، زائر، 1382.

11.بحرانی، سید هاشم، تفسیر برهان، بیروت، اعلمی، 1419 ه_.ق .

12.بدیوی، یوسف و محمد قاروط، تربیة الاطفال فی ضوء القرآن و السنة، دمشق، دارالمکتب، 1421 ه_.ق .

13.برقی، احمد بن محمد خالد، المحاسن، تحقیق : سید مهدی رجالی، قم، مجمع جهانی اهل بیت 7، چاپ دوم، 1416 ه_.ق .

14.بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، قم، بوستان کتاب، 1382.

15.پاک نیا، عبدالکریم، پدر، مادر، شما را دوست دارم، قم، الهادی، 1385.

16.پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة موضوعی، موضوع بندی و ترتیب : غلام حسین مجیدی، قم، انصاریان، 1412 ه_.ق .

17.پسندیده، عباس، پژوهشی در فرهنگ حیا، قم، دارالحدیث، چاپ پنجم، 1385.

18.پهلوان، منصور، مبانی اخلاقی در صحیفه سجادیه، سفینه، شماره هشتم، پاییز 1384.

19.پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ هفدهم، 1385.

20.جزایری، سید نعمت الله، نورالانوار فی شرح الصحیفة السجادیه، بیروت، دار المحجة البیضاء، 1420 ه_.ق .

21.جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376.

22.جعفریان، رسول، (تاریخ خلفاء از رحلت پیامبر تا زوال امویان)، تاریخ سیاسی اسلام، قم، الهادی، چاپ دوم، 1378.

23.حائری، جعفرعباس، بلاغة الامام علی بن الحسین علیه السلام، قم، دارالحدیث، 1383.

24.حاج علی اکبری، محمدجواد، مطلع عشق (گزیده ای از رهنمودهای حضرت آیت الله خامنه ای به زوج های جوان)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم، 1384.

ص:137

25.حافظیان، ابوالفضل، سیر نگارش ها در حوزه صحیفه پژوهشی و بایسته های جدید، سفینه، شماره هشتم، پاییز 1384.

26.حبوباتی، سید رضا، شرح دعای مکارم الاخلاق، تهران، اسلامیه، 1384.

27.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ ششم، 1412ه_.ق .

28.حرّانی، ابن شعبه، تحف العقول، تصحیح : علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416ه_.ق .

29.حزرالدین، عبدالرزاق محمدحسین، مسند ابی حمزه ثابت بن دینار الثمالی، تهران، دلیل، 1420ه_.ق .

30.حسینی جلالی، محمدحسین، جهاد الامام السجاد علیه السلام، قم، دارالحدیث، 1418ه_.ق .

31.حسینی طهرانی، سید محمّدحسین، لمعات الحسین علیه السلام، مشهد، نشر علامه طباطبایی، 1418ه_.ق .

32.حسینی، سید علی خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1411ه_.ق .

33.حسینی، مجتبی، رساله دانشجویی، قم، نشر معارف، چاپ هشتم، 1386.

34.داودی راد، سعیده، تربیت اخلاقی در صحیفه سجادیه، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی و علوم تربیتی، 1375.

35.درایتی، مصطفی و دیگران، نمایه نامه موضوعی صحیفه سجادیه جامعه، تهران، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، 1377.

36.دشتی، محمد، نهج الحیاة (فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهرا3)، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین 7، 1372.

37.دلشاد تهرانی، مصطفی، ارباب امانت (اخلاق اداری در نهج البلاغه )، تهران، دریا، چاپ هفتم، 1379.

ص:138

38.دیلمی، احمد، مبانی و نظام اخلاق (مقاله از کتاب دانشنامه امام علی 7 (بخش اخلاق و سلوک )، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.

39.سبزواری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، تحقیق : علاء آل جعفر، قم، مؤسسه آل البیت،1414ه_.ق .

40.سید بن طاووس، مهج الدّعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، 1411ه_.ق .

41.سیوطی، جلال الدین، اسعاف المبطأ برجال الموطّأ، بیروت، مکتبة الرشد و عمان، دارالعثمانیه، 1425ه_.ق .

42.شهری، محمدحسین، معرفی کتاب ابعاد انسانی و اجتماعی در صحیفه سجادیه، سفینه، شماره نهم، زمستان 1384.

43.صالح غفاری، محمدعلی، مدینه فاضله (شرح دعای مکارم الاخلاق )، تهران، برهان،1373.

44.صدر، محمدباقر، اهل البیت (علیهم السلام ) تنوع ادوار و وحدت هدف، بیروت، مؤسسه ام ّالقری للتحقیق و النشر، 1423ه_.ق .

45.صدوق، ابوجعفر محمد، خصال الممدوحه و المذمومه، ترجمه : صادق حسن زاده، تهران، ارمغان طوبی، 1383.

46._______________، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1391 ه_ . ق.

47.عاملی، مرتضی، آداب طب و پزشکی در اسلام، ترجمه : لطیف راشدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1380.

48.علوی، سید مهدی، حقوق والدین بر فرزندان از دیدگاه اسلام، قم، علمیه، 1372.

49.فاضل لنکرانی، محمد، آیین کشورداری از دیدگاه امام علی 7، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

50.فتّاحی، سید حمید، صحیفه کامله سجادیه همراه با پیام ها، پاسخ گوی نیازها، قم، میرفتّاح، 1385.

51.فضل الله، سید محمدحسین، آفاق الرّوح، بیروت، دارالملاک، 1420ه_.ق .

ص:139

52.فلسفی، محمدتقی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1372.

53.فیض کاشانی، محمد، اخلاق النبوّه و الإمامه، نجف اشرف، منشورات ذوی القربی، 1426ه_.ق .

54.قائمی، علی، خانواده از دیدگاه امیرالمؤمنین، تهران، انتشارات سازمان انجمن اولیاء و مربیان، 1380.

55.قمی، عباس، سفینة البحار، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1378.

56.___________، مفاتیح الجنان، تهران، پیام حق، چاپ پنجم، 1375.

57.قیومی اصفهانی، جواد، موسوعة الادعیه، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1419ه_.ق .

58.قیومی، احمد، مصباح المنیر، قم، دارالهجرة، 1405ه_.ق .

59.کارل، آلکسیس، نیایش (بخش مقدمه )، مقدمه و ترجمه : محمدتقی شریعتی، قم، تشیع، 1355.

60.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، قم، اسوه، چاپ پنجم، 1425ه_.ق .

61.کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه: غلام علی توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت، 1383.

62.الکوفی، محمّد بن محمّد الاشعث، الجعفریات، تصحیح : شیخ احمد صادقی اردستانی، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، 1375.

63.لودین، شهین، اصول مدیریت از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد، واسع، 1380.

64.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ه_.ق .

65.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه : حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1379.

66.______________________، دوستی در قرآن و حدیث، ترجمه: سید حسن اسلامی، قم، دارالحدیث، 1379.

67._____________________، حکمت نامه کودک، همکار و مترجم: عباس پسندیده، قم، دارالحدیث، 1386.

ص:140

68.مدرّسی، سیدهادی، دوستی و دوستان، ترجمه: حمیدرضا شیخی و حمیدرضا آژیر، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1384.

69.مدرّسی، محمدرضا، فلسفه اخلاق، تهران، سروش، چاپ دوم، 1376.

70.مروجی طبسی، محمدجواد، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت علیه السلام، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1383.

71.مشایخی، قدرت الله، حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، قم، انصاریان، 1379.

72.مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره )، 1378.

73.مصباح، زهرا، آداب حسنه از منظر صحیفه سجادیه، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی مرکز، دانشکده الهیات .

74.مصطفوی، حسن، ترجمه و شرح مصباح الشریعه، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1382.

75.مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، تهران، صدرا، چاپ هفتم، 1368.

76.مظاهری، حسین، خانواده در اسلام، قم، شفق، چاپ هفتم، 1371.

77.معادیخواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب (فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه )، تهران، ذرّه، 1372.

78.مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد، قم، کنگره شیخ مفید(ره )، 1413ه_.ق .

79.مکارم شیرازی، ناصر، با همکاری جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و پنجم، 1380.

80.ممدوحی، حسن، شهود و شناخت، قم، مؤسسه فرهنگی سماء، 1381.

81.نراقی، مهدی، جامع السعادات، ترجمه : جلال الدین مجتبوی، تهران، حکمت، 1370.

82.النّووی، ابی زکریا، ریاض الصّالحین، بیروت، دمشق، دار ابن کثیر، 1424ه_.ق .

83.هیئة محمد الامین، الاخلاق و الاداب الاسلامیة، قم، مدین، 1382.

84.واثقی، قاسم، درس هایی از اخلاق مدیریت، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.

ص:141

85.واسطی، کافی الدّین ابی الحسن، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق : حسین حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، 1376.

86.واعظ موسوی، سید مهدی، خانواده سبز، مشهد، شاملو، 1386.

87.ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، بیروت، دار صعب و دارالتعارف .

88.یثربی، سید مهدی، سیری در رسالة الحقوق امام سجاد علیه السلام، تنظیم : قاسم نصیرزاده، قم، فرهنگ آفتاب، 1382.